اخبار کشاورزی:
علت‌العلل بحران آب در ایران: سه ریشه پنهان در دل تاریخ و توسعه
کشاورزی آینده جهان: 21 آبان /1404
اسکندر زند
آب، زیربنای حیات و تمدن است؛ هر جا که آب بوده، زندگی و آبادانی نیز شکوفا شده است. اما در ایران، سرزمین کهن و خشک، که هنر مدیریت آب هزاران ساله دارد، امروز با بحرانی روبه‌روست که نه تنها فنی، بلکه ریشه در ساختار اجتماعی، مدیریتی و فرهنگی دارد. در نیم‌قرن گذشته، با تغییر اقلیم، متوسط بارش کشور کاهش یافته و فشار بر آب های زیر زمینی، خاک و اکوسیستم ها به نقطه‌ی هشدار رسیده است. این بحران، صرفاً حاصل کم‌بارشی یا تغییر اقلیم نیست؛ بلکه بازتاب تحولات عمیق در شیوه‌ی حکمرانی، نگرش توسعه و فاصله گرفتن از دانایی بومی است.
در این میان، سه ریشه‌ی بنیادین یا همان علت‌العلل‌های بحران آب در ایران عبارتند از: ریشه‌ی اجتماعی، ریشه‌ی مدیریتی ـ سیاسی، و ریشه‌ی سازگاری با اقلیم که درادامه به اختصار به آنها پرداخته می شود.
۱.گسست اجتماعی:
تا حدود نیم قرن پیش، مدیریت آب در ایران بر پایه‌ی مشارکت مردمی استوار بود. روستاها، محله‌ها و جوامع محلی قرن‌ها با قنات، تقسیم‌بندی دقیق آب، و نظام‌های عرفی چون «میرآب» منابع خود را به گونه‌ای پایدار اداره می‌کردند. این مدیریت اجتماعی بر تجربه، همدلی و مسئولیت جمعی تکیه داشت.
اما با گسترش ساختارهای دولتی و تمرکز مدیریت منابع، این نظام‌های بومی کنار گذاشته شد. مدیریت آب از شانه‌های پر تجربه مردم به دوش نهادهای دولتی افتاد؛ نهادهایی که اغلب درگیر بوروکراسی و تعارض منافع‌اند. در نتیجه، نه دولت توانست از ظرفیت عظیم دانش و همکاری مردم بهره گیرد، و نه مردم خود را در مدیریت آب شریک دیدند.
راه برون‌رفت از این چالش بازگشت به مدیریت مشارکتی است: یعنی توانمندسازی جوامع محلی، شکل‌گیری تشکل‌های آب‌بران، و ترکیب دانش بومی با ابزارهای نوین.
۲.فشار توسعه‌ای بر دوش کشاورزی:
در دهه‌های اخیر، کشاورزی به عنوان مصرف‌کننده‌ی اصلی آب، در مرکز توجه سیاست‌های توسعه‌ای قرار گرفته است. اما این تمرکز، گاه بدون توازن و نگاه جامع بوده است. بخش کشاورزی ایران، با وجود اهمیت راهبردی در امنیت غذایی و اشتغال، همچنان با کم توجهی مواجه شده است.
علت اصلی در ضعف نگاه سیستمی است: سیاست‌گذاری ها بیشتر کمّی بوده تا کیفی؛ یعنی افزایش سطح زیرکشت، به جای ارتقای بهره‌وری. در حالی‌که با اصلاح الگوی کشت، توسعه سامانه‌های نوین آبیاری، بازچرخانی آب و بهره‌گیری از دانش اقلیم‌محور می‌توان هم تولید را پایدارتر کرد و هم فشار بر منابع را کاهش داد.
کشاورزی، نه متهم بحران، بلکه بخشی از راه‌حل آن است؛ اگر اصلاح ساختار و نوآوری در خدمت پایداری قرار گیرد.
۳.فراموشی سازگاری اقلیمی:
سومین و شاید عمیق‌ترین ریشه بحران آب، فاصله گرفتن از فرهنگ سازگاری با اقلیم خشک ایران است. در چند دهه اخیر، با گسترش چاه‌های عمیق، سدسازی گسترده و انتقال آب بین حوضه‌ای، تصور شد که می‌توان بر محدودیت‌های اقلیمی غلبه کرد. اما این نگاه، تعادل طبیعی و تاریخی بین انسان و اقلیم را بر هم زد.
ایرانیان هزاران سال با سه رکن سازگاری زیست می‌کردند:
۱.قنات، نماد بهره‌برداری خردمندانه و تدریجی از آب‌های زیرزمینی؛
۲.زندگی جابه‌جاشونده یا کوچ‌نشینی، که اجازه می‌داد منابع فرصت بازسازی یابند؛
۳.الگوی مصرف کم‌آب‌بر و فرهنگ قناعت، که در آن ارزش آب بیش از هر کالایی بود.
اکنون زمان آن رسیده است که این خرد دیرینه با دانش امروز پیوند بخورد. آینده‌ی پایدار در گرو بازسازی همان روح سازگاری است، نه در تکرار پروژه‌های پرهزینه و ناپایدار.
در مجموع باید با دانایی بومی به سوی آینده گام برداشت. بحران آب ایران نه تنها مسئله‌ای فنی، که آزمونی تمدنی است. تا زمانی که ریشه‌های اجتماعی، مدیریتی و فرهنگی آن درمان نشود، هیچ پروژه‌ای پایدار نخواهد بود.
راه آینده، در افزایش اعتماد میان دولت و مردم، در نهادینه‌سازی مدیریت مشارکتی، و در بازگشت به منطق زیست‌پذیر اقلیم ایران است؛ جایی که آب نه منبعی تمام‌شدنی، که امانتی برای نسل‌ها تلقی می‌شود.
۱۹ آبان ۱۴۰۴............. > >..... // 118 a.n
https://keshavarziayandehjahan.ir/fa
eitaa.com/kajpress
