اخبار کشاورزی:
«بحران آب چگونه شکل گرفت، راهکارهای مهار آن چیست»
کشاورزی آینده جهان: 6 دی /1404
طرح تأمین آب شرب به روش قنات-کوه (بیدانجیر): راهکاری پایدار برای مقابله با بحران آب
مهندس حسن اشرف گنجوئی - محقق تامین آب
۱. مقدمه: بحران فراگیر آب و ناکارآمدی رویکردهای کنونی
بحران فزاینده و جهانی کمبود آب شرب، جوامع را با یکی از جدیترین چالشهای قرن بیست و یکم روبرو کرده است. در این میان، رویکردهای متداول برای تأمین آب، نهتنها هزینههای گزافی را به اقتصاد کشورها تحمیل میکنند، بلکه با پیامدهای مخرب زیستمحیطی، آینده منابع حیاتی را نیز به مخاطره میاندازند. این شرایط، ضرورت بازنگری در الگوهای کنونی و حرکت به سوی راهحلهای پایدار، نوآورانه و سازگار با طبیعت را بیش از هر زمان دیگری آشکار میسازد.
تحلیل روشهای فعلی تأمین آب، ناکارآمدی و خطرات ذاتی آنها را به وضوح نشان میدهد:
* حفر چاههای عمیق: این راهکار که اغلب به عنوان اولین گزینه مطرح میشود، با هزینههای بسیار بالا همراه است و در نهایت به تولید آبی بسیار محدود با کیفیت نامطلوب و نامشخص منجر میشود. این روش، در عمل یک راهکار موقتی و غیراقتصادی برای حل بحران است.
* شیرینسازی و انتقال آب دریا: این فناوری، اگرچه در ظاهر پاسخی برای مناطق ساحلی است، اما به دلیل برهم زدن تعادل اکولوژیکی و ایجاد بحرانهای ناشی از املاح باقیمانده، به عنوان "خطرناکترین تهدید زیستمحیطی" شناخته میشود. توسعه بیرویه این روش، آینده اکوسیستمهای دریایی و به تبع آن، حیات در کره زمین را به خطر میاندازد.
* تخلیه سفرههای آب زیرزمینی: اتکای بیرویه به منابع آب زیرزمینی که متأسفانه توسط نهادهایی مانند وزارت نیرو نیز دنبال شده و علی رغم تخلیه شدن آب سفرههای زیرزمینی باز هم میشود، یک استراتژی "ورشکسته" است. این رویکرد تنها به تخلیه سریع ذخایر استراتژیک آب منجر شده و پایداری بلندمدت منابع آبی کشور را از بین میبرد.
این چالشهای جدی و بنبستهای عملی، ضرورت ارائه یک الگوی جایگزین و هوشمندانه مانند طرح "قنات-کوه" را برای تأمین پایدار آب شرب آشکار میسازد.
۲. معرفی طرح قنات-کوه: تلفیق دانش کهن و فناوری نوین
طرح "قنات-کوه (بیدانجیر)" یک ایده نوآورانه است. این طرح ریشه در دههها سال تجربه میدانی و دانش عمیق دارد؛ از تحصیل در رشته آب و خاک در دانشگاه جندیشاپور و دورههای تکمیلی در دانشگاه صنعتی شریف گرفته تا نقش محوری در تصویب "طرح ملی قنوات" از سال ۱۳۷۱. این طرح با الهام از دانش فنی نیاکان و تلفیق آن با فناوریهای نوین مهندسی، مفهومی سنتی را برای پاسخ به نیازهای پیچیده زمانه بهروزرسانی میکند.
فلسفه اصلی طرح حاصل یک سفر طولانی از مشاهده تا نتیجهگیری علمی است. در خلال بازدیدهای میدانی خود دریافتم که مادرچاه قنوات تاریخی، به شکلی هوشمندانه در دامنه کوهستانهای دارای ساختار رسوبی حفر میشدند؛ مناطقی که منشأ طبیعی تولید "زه آب" از کوهستانهای گسترده بودند. این فرضیه زمانی به یقین تبدیل شد که پدیده مشابهی را در دوران مدرن مشاهده شد: تراوش دائمی آب در تونلهای جادهسازی و تلاش مهندسان برای مهار این آبها. این مشاهدات به یک نتیجهگیری کلیدی منجر شد: میتوان با رویکردی مهندسیشده، این منابع آبی بکر را به صورت هدفمند و پایدار مهار کرد. نام "(بیدانجیر)" نیز به عنوان بخشی از عنوان رسمی این پروژه ثبت شده است.
فرآیند کلی عملکرد این طرح در سه مرحله ساده قابل تشریح است:
1. شناسایی گزینههای مناسب: ابتدا، مناطق مستعد در کوهستانها که دارای ساختار زمینشناسی مناسب برای ذخیره و حرکت آب هستند، شناسایی میشوند.
2. احداث کوره در دل کوه: سپس، یک کوره (تونل) افقی به قطر تقریبی ۱.۵ تا ۲ متر در دل کوهستان و در مناطق شناساییشده حفر میگردد.
3. مهار و جمعآوری آب: با پیشروی کوره، چشمهسارهای درون کوهستان آزاد شده و آب آنها به درون تونل جاری میشود. این آب باکیفیت، جمعآوری و برای تأمین آب شرب به مناطق مورد نظر هدایت میگردد.
این رویکرد خلاقانه نشان میدهد که چگونه میتوان آب پایدار و باکیفیت را بدون آسیب رساندن به طبیعت و با اتکا به ظرفیتهای درونی اکوسیستمها فراهم نمود.
۳. چارچوب فنی و اجرایی طرح
برای ارزیابی دقیق قابلیت اجرای طرح "قنات-کوه"، درک جنبههای فنی و عملیاتی آن ضروری است. این بخش به بررسی الزامات زمینشناسی، هزینههای اجرایی و بازدهی پیشبینیشده میپردازد که در مجموع، تصویری روشن از امکانسنجی اقتصادی و فنی پروژه ارائه میدهد.
مشخصه توضیحات فنی
ساختار زمینشناسی مطلوب مناطق کوهستانی گسترده با ساختار رسوبی، که دارای درز، شکاف، ترک و گسلهای متعدد باشند. این ساختارها امکان نفوذ آب باران و ذخیره آن در جسم کوه را فراهم میکنند.
هزینه اجرا هزینه برآورد شده برای احداث هر متر تونل (کوره) در دل کوهستان، حدود ده میلیون تومان است.
ظرفیت آبدهی (پیشبینی) پیشبینی میشود به ازای حفر هر ده متر طول تونل، بتوان به صورت پایدار و ماندگار به آبدهی در حدود پنج لیتر در ثانیه دست یافت.
کاهش هزینههای جانبی از آنجا که مناطق کوهستانی اغلب در مجاورت شهرها و روستاها قرار دارند، هزینههای مربوط به انتقال آب به مراکز مصرف، به شکل چشمگیری محدود و مقرونبهصرفه خواهد بود.
این مشخصات فنی نشان میدهد که طرح قنات-کوه نه تنها از نظر عملیاتی قابل اجراست، بلکه به مزایای استراتژیک قابل توجهی نیز منجر میشود.
۴. تحلیل مزایای استراتژیک و نوآوریهای طرح
ارزش واقعی طرح "قنات-کوه" فراتر از یک روش فنی برای تأمین آب است و در مزایای پایدار، بلندمدت و استراتژیک آن در مقایسه با روشهای رایج نهفته است. این طرح با نگاهی کلنگر، راهکاری برای چالشهای زیستمحیطی، بهداشتی و اقتصادی ارائه میدهد.
مزایای کلیدی این طرح عبارتند از:
1. پایداری و سازگاری با محیط زیست این طرح هیچگونه مشکل زیستمحیطی ایجاد نمیکند. برخلاف حفر چاههای عمیق که به تخلیه سفرههای زیرزمینی منجر میشود، مقیاس پروژه و به طور خاص، طول تونلها، به دقت متناسب با نیاز شهرها و روستاها طراحی میشود. این رویکرد مهندسیشده تضمین میکند که بهرهبرداری از آب به اندازه نیاز منطقه بوده و این میزان برداشت محدود، در بارندگیهای فصلی بعدی به طور طبیعی جبران شده و تعادل هیدرولوژیکی منطقه حفظ میشود.
2. کیفیت برتر آب شرب نوآوری اصلی این طرح، تأمین "گواراترین و باکیفیتترین آب" ممکن است. آبی که از دل کوهستان سرچشمه میگیرد، به طور طبیعی تصفیه شده و فاقد املاح سرطانزا و عوامل بیماریزای ناشناختهای است که در آبهای سطحی یا آبهای استحصالی از منابع دیگر یافت میشود. این ویژگی، امنیت بهداشتی جامعه را به طور مستقیم ارتقا میدهد.
3. کارایی و اثربخشی جهانی این طرح محدود به یک جغرافیا یا اقلیم خاص نیست. قابلیت اجرای آن در تمام مناطق خشک و کمباران جهان که دارای ساختار کوهستانی مناسب هستند، وجود دارد. این ویژگی، پتانسیل طرح را از یک راهکار محلی به یک الگوی جهانی برای مدیریت پایدار منابع آب تبدیل میکند.
این مزیتها در کنار هم، پتانسیل بالای طرح "قنات-کوه" را برای پیادهسازی در مقیاس وسیع و تبدیل شدن به یک راهکار کلیدی در مدیریت بحران آب نشان میدهند.
۵. دامنه کاربرد و پتانسیل جهانی طرح
ارزیابی دامنه اجرایی یک پروژه، یکی از مهمترین شاخصها برای سنجش تأثیرگذاری واقعی آن است. طرح "قنات-کوه" از این منظر دارای پتانسیل کمنظیری است، زیرا مقیاسپذیری و تکرارپذیری بالایی را به نمایش میگذارد.
این پروژه "منحصر به شهر و یا مکان معینی نمیباشد، و "قابلیت اجرایی در سراسر جهان هستی را دارد". این ادعا بر این واقعیت استوار است که ساختارهای زمینشناسی کوهستانی مناسب برای اجرای طرح، در بسیاری از مناطق خشک و نیمهخشک جهان که با بحران آب مواجه هستند، یافت میشود.
به عنوان یک مثال عینی و قابل بررسی، میتوان به استان کرمان اشاره کرد. این استان همواره از کمبود شدید آب شرب رنج برده است. با این حال، ارزیابیهای کارشناسی مستمر اثبات کردهاند که میتوان آب شرب تمامی شهرها و روستاهای این استان پهناور را با استفاده از روش قنات-کوه تأمین نمود. این مورد به خوبی نشان میدهد که حتی در بحرانیترین مناطق نیز پتانسیلهای کشفنشدهای برای تأمین آب پایدار وجود دارد.
تنها محدودیت عملیاتی این طرح، به طور واضح، مربوط به مناطقی است که "فاقد مناطق کوهستانی گسترده هستند". این محدودیت، منطقی و قابل پیشبینی است اما از دامنه وسیع کاربرد آن در سایر نقاط نمیکاهد.
این پتانسیل گسترده، تنها یک ادعای نظری نیست و با طی کردن مراحل اعتبارسنجی در نهادهای علمی، وارد فاز عملیاتی شده است.
۶. مسیر اعتبارسنجی و وضعیت کنونی پروژه
تبدیل یک ایده نوآورانه به یک پروژه ملی قابل اجرا، مستلزم طی کردن فرآیندهای دقیق اعتبارسنجی علمی و سازمانی است. طرح "قنات-کوه" این مسیر را با موفقیت پیموده و استحکام فنی و علمی خود را به اثبات رسانده است. این موفقیت حاصل سالها پیگیری خستگیناپذیر آن بوده است؛ تلاشی که شامل تهیه "بیش از دویست گزارش رسانهای" برای جلب توجه نهادهای مسئول بود.
روند پیشرفت و کسب تأییدیههای رسمی برای این طرح به شرح زیر است:
1. هماهنگی اولیه: طرح در ابتدا به کارشناسان "بنیاد نخبگان" و دیگر صاحبنظران حوزه آب ارائه شد تا بازخوردهای اولیه دریافت گردد.
2. معرفی به نهاد علمی: پس از دو سال پیگیری مستمر و شخصی، این ایده به صورت رسمی به "پارک علم و فناوری استان کرمان" معرفی شد تا در یک بستر آکادمیک و فناورانه مورد ارزیابی قرار گیرد.
3. تأیید کارشناسی: در پارک علم و فناوری، جلسات کارشناسی متعددی با حضور اساتید دانشگاه برگزار شد. پس از ارائه دلایل علمی و بررسی موقعیتهای طبیعی، طرح در "مرحله رشد" پذیرفته شد. این مرحله یک تأییدیه رسمی است که نشاندهنده پتانسیل فنی و اقتصادی اثباتشده طرح و آمادگی آن برای تجاریسازی و اجراست.
4. اقدام برای اجرا: در گام نهایی، نامه رسمی از سوی پارک علم و فناوری به "وزارت نیرو" و "شرکت آب و فاضلاب" برای آغاز فرآیند اجرایی طرح ارسال گردید.
کسب این موفقیتها و تأییدیهها، گواهی بر استحکام علمی و عملی طرح "قنات-کوه" است و نشان میدهد که این ایده از مرحله نظر عبور کرده و آماده تبدیل شدن به یک پروژه ملی تأثیرگذار است.
۷. نتیجهگیری: چشماندازی برای آیندهای با امنیت آبی
در جمعبندی نهایی، طرح "قنات-کوه" بر اساس دیدگاه موجود نه تنها به عنوان "برجستهترین و کاراترین روش"، بلکه به عنوان "تنها راه ممکن برای رهایی بشر از مشکلات تأمین آب شرب" مطرح میشود. این طرح با الهام از دانش کهن و تلفیق آن با اصول مهندسی مدرن، راهکاری ارائه میدهد که هم پایدار، هم اقتصادی و هم سازگار با محیط زیست است.
ارزش بلندمدت این ابتکار را میتوان با جایگاه ماندگار قناتهای سنتی پس از هزاران سال مقایسه کرد. همانطور که ارزش قنات با گذر زمان و پیشرفت علم بیشتر شناخته شد، طرح "قنات-کوه" نیز با اجرایی شدن، روزبهروز بیشتر جلوهگر شده و اهمیت استراتژیک آن برای نسلهای آینده آشکارتر خواهد شد.
به گزارش کاج پرس؛ در نهایت، این طرح صرفاً یک پروژه مهندسی نیست؛ بلکه یک ابتکار مسئولانه و یک چشمانداز روشن برای تضمین حیاتیترین منبع زندگی و دستیابی به آیندهای با امنیت آبی برای ایران و جهان است.
../. /..... // / 27 a.d
https://keshavarziayandehjahan.ir/fa
eitaa.com/kajpress
