مقالات کشاورزی

وضعیت کشاورزی و کشاورزان مملکت در سالی که گذشت

پنج شنبه سی ام فروردین

کشاورزی آینده جهان- منصور انصاری

در توضیح این عنوان باید گفت که عده ای «کشاورزی مملکت» را وزارت جهاد کشاورزی می دانند و این وزارتخانه را ابزاری برای دولت. به عبارت ساده تر، غالبا کشاورزی مملکت را نه الزاما برای توسعه این بخش و کشاورزان و ملت، بلکه فعالیت میلیون ها بهره بردار را برای تامین مایحتاج سیاسی دولت می دانند، یعنی کشاورزان بکارند، نگه دارند و برداشت کنند تا جایگاه سیاسی دولت را در چارچوب مولفه های اعمال قدرت موجه جلوه دهند و اگر کاشت، داشت و برداشت آنان این مقصود را تامین نکرد، با انواع نرخ ارز ارزان، محصولات کشاورزی و فراورده های دام و طیور را وارد می کنند!

البته در چارچوب تامین امنیت غذایی این واردات بعضا ناگزیر و درست است ولی طرح این بحث تاکید بر این مفهوم است که دولت الزاما و تماما تعهدی به کشاورزان که سود کنند یا ضرر، دچار مصائب طبیعی شوند یا آفت به جان مزارع آنان بیفتد ندارد، زیرا موارد متعددی در پهنه سرزمین و اقلیم های متفاوت کشاورزی آن وجود دارد که کشاورزان آسیب دیده هنوز در صف دریافت خسارت هستند، آن هم کشاورزانی که محصولات خود را بیمه کرده اند، نه آنان که در «سطوح کوچک زیر کشت» با میزان سرمایه گذاری اندک فعالیت می کنند و توان بیمه محصولات خود را ندارند یا بیمه برای آنان صرف نمی کند و با اولین خسارت عمده از آفات یا مصائب طبیعی بی شمار، هست و نیست خود را از دست می دهند و به حاشیه شهرها پناه می برند و برای کسب معاش به انواع دست فروشی و شغل های ناپایدار که در شان آنان نیست روی می آورند.

به گفتار دیگر، عده ای از تحلیلگران تخصصی در بخش کشاورزی بر این باورند که کشاورزی و کشاورزان در خدمت دولت ها هستند و وضعیت آنان را از دریچه عملکرد خوب و بد وزارتخانه و نه موقعیت خوب و بد کشاورزان در عرصه تولید ارزیابی می کنند. گرچه پرداختن به این موضوع هم مهم است، ولی اصالت ندارد و الزاما دفاع از کشاورزی مملکت و کشاورزان نیست، بلکه در چارچوب عملکرد دولت یا در بهترین حالت، نقد آن قابل تامل است.

با این مقدمه طولانی و طرح یک بحث نظری تاریخی که دولت ها برای رفع گرسنگی و تامین معیشت ملت ها همواره می بایست در خدمت تولید و بهبود زندگی کشاورزان باشند، به بررسی چند شاخص اصلی تولیدات کشاورزی در سالی که گذشت می پردازیم:

گندمکاران با هر شرایطی دین خود را ادا کردند

در مورد گندم به عنوان پیشران محصولات کشاورزی باید گفت کشاورزان با تحویل ده میلیون و پانصد هزار تن گندم در سال زراعی گذشته به دولت افتخار آفریدند و البته مقداری هم برای خودمصرفی تولید کردند.

این کشاورزان گندمکار، گرچه پیوسته با تعلل آزار دهندۀ پرداخت بهای گندم خریداری شده از آنان توسط دولت مواجه بودند، ولی وظایف خود را انجام و دین خود را ادا کردند. البته اشاره ای هم داشته باشیم که این تعلل در پرداخت پول گندم گندمکاران، به رغم پیگیری های مداوم وزیر پیشین و وزیر کنونی، با این بهانه از سوی سازمان برنامه و بودجه که مقدار گندم تولید شده، تا این اندازه پیش بینی نمی شد ، مواجه بود که این عدم پیش بینی ضعف آشکار این سازمان را نشان می دهد.

مرغداران در دلهره دائمی به سر بردند

در مورد گوشت مرغ وتخم مرغ، نوسانات مداوم تامین ارز مورد نیاز واردات نهاده ها و در نتیجه افزایش پی در پی قیمت آنها، و از سوی دیگر، مصوب کردن قیمت گوشت مرغ و تخم مرغ، بازار را با تناقض آشکار به زیان مرغداران مواجه ساخت به گونه ای که مرغداران و تولیدکنندگان جوجه یک روزه، گوشت مرغ و تخم مرغ و حتی اجداد، مرغ مادر گوشتی و تخمگذار، مدام در دلهره و اضطراب سرمایۀ خود بودند زیرا «هزینه های قیمت تمام شده» متاثر از تورم روز افزون افزایش می یافت.

دامداران شیری و گوشتی با چالش پی در پی تغییر قیمت مصوب مواجه بودند

و اما وضعیت دامداران، گرچه طی سال گذشته تا حدی روند بهبود داشت، ولی به لحاظ افزایش مداوم قیمت علوفه مطلوب نبود و به رغم حمایت ها و توجهات وزارت جهاد کشاورزی از عشایر و دامداران پروار بند یا علوفه چر، واردات گوشت از کشورهای مختلف دنیا از جمله کنیا، برزیل و ...، - هرچند لازم بود- دلسردی و نگرانی دامداران گوشتی (پروار بندی و پرورشی) را به دنبال داشت. دامداران شیری نیز به رغم تعامل با کارخانجات لبنی، به همان دلیل تعهدات وزارتخانه به سیاسیون دولت، مرتب با چالش تغییر قیمت مصوب مواجه بودند که بازاری با ثبات و آرامشی قابل اتکا برای آنان فراهم نکرد.

قیمت گران ماهی به حذف آن از سفره دهک های پایین انجامید

موضوع قیمت ماهی و آبزی پروری، به رغم توسعه زیرساخت ها و پیشرفت های خوبی که سازمان شیلات داشت، به گونه ای بلای جان چند دهک پایین جامعه شد که به ناگزیر تصمیم گرفتند خوراک ماهی را به کلی از مخیله خود خارج کنند. یعنی طی سال گذشته و به ویژه شب عید، ماهی به کام مردم ننشست و سال های متمادی بی توجهی مفرط به فرهنگ سازی مصرف بیشتر ماهی توسط شیلات و اتکای صرف به انتشار خبرهای عمکردی نیز موجب شد حتی بخشی از مردم که تا حدودی قدرت خرید داشتند به سمت این غذای سلامتی گران قیمت نروند ، گرچه هنوز بسیاری از مردم امیدوارند که سرمایه گذاری های انجام شده در بخش شیلات طی سال های اخیر، در آینده نه چندان دور به کمک کاهش قیمت بیاید.

صیفی و سبزی و میوه و تره بار و باز هم نوسانات تولید و قیمت

در مورد صیفی و سبزی و میوه و تره بار، نوسانات تولید و قیمت، چه به زیان تولیدکنندگان و چه در مقاطعی از سال، به زیان مصرف کنندگان شدید بود. با حضور وزیر جدید و اتخاذ روشی پویا در عرصه بازرگانی و بهره گیری از اختیارات دولتی برای وضع تعرفه در بعضی فصول و ماه های پایانی سال، تعادل نسبی به نفع مصرف کنندگان و همچنین تولید ایجاد شد که در مورد بعضی اقلام پر مصرف مانند پیاز، سیب زمینی و گوجه شرایط نسبتا مطلوب تری نسبت به سال گذشته برای مصرف کنندگان فراهم آمد. ولی سیب زمینی کاران در ماه های آخر پائیز و اوایل زمستان در حاشیه زیان قرار گرفتند و می توان گفت در حوزه سیاست های تعرفه ای برای پیاز و سیب زمینی و گوجه، آموخته هایی برای آینده در میان سیاست گذاران دولتی فراهم شد.

وضعیت ختم به خیر زعفران

بحث غلات، خشکبار و تولیدات باغبانی را باید در چارچوب سیر صعودی قیمت ها و البته چند موفقیت در چند محصول مانند نخود، زعفران و برخی خشکبار جستجو کرد. وضع تولید و صادرات پسته به عنوان یکی از اقلام ارز آور با نوسان مواجه بود که رد پای شرایط سیاسی کشور و نوع تعاملات جهانی بر این وضعیت مشاهده می شد. در مورد زعفران که سال پیش با بحران ویران کننده به زیان کشاورزان زعفران کار مواجه بود و سوء استفاده هایی شد باید گفت در سال زراعی 1401 و 1402 به وضعیت متعادل و مطلوب رسید.

کشاورزی از چنبره سیاست بازی رها شود

در جمع بندی نهایی بحث «کشاورزی در سالی که گذشت» باید گفت؛ مساعی بسیاری صورت گرفت که کشاورزی کشور سر پا بماند، ولی تا وقتی که کشاورزی در تمامی ابعاد آن، چه خود کشاورزان و رای آنان، چه بازی های ارزی با تولید مانند عدم تخصیص به موقع و حتی عدم تخصیص ارز برای این یا آن کالا و نهاده، از سیاسی کاری نجات نیابد، با توصیفی که در ابتدای مقاله گفته شد، هیچ وزیری نخواهد توانست وضعیت کشاورزان و کشاورزی مملکت را بهبود بخشد.

در حوزه بازرگانی و تنظیم بازار، به همان دلیل سیاسی کردن کشاورزی کشور که مصادیق آن بسیار است، باید گفت صف های طولانی خرید گوشت قرمز ارزان، بر خلاف این خبر که «مواد پروتئینی به میزان یک و نیم برابر نیاز آحاد جامعه تامین شده است»، نشان می دهد کشاورزی کشور همچنان در چنبره سیاست بازان و سیاسی کاران گرفتار است و مداخلات وقت و بی وقت درست و نادرست، کشاورزی مملکت را «چون کشتی بی لنگر کژ و مژ می کند» و مدیریت آن نیز در سطح وزارتخانه با دشواری های بسیاری مواجه است.

روابط بین الملل بازرگانی و اقتصادی وزارت جهاد کشاورزی

در این عرصه علیرغم حضور متخصصان توانمند و با تجربه، متاسفانه به دلیل محدویت های سیاسی به وجود آمدۀ ناشی از تحریم های شکننده توسط قدرت های سیاسی در آمریکا، کانادا و اروپا، تحولات چندانی در انتقال دانش و تکنولوژی و مبادلات بازرگانی در وزارت جهاد کشاورزی به وجود نیامد، اما این وزارتخانه در سایه اندیشه و توانایی های همان متخصصان، هر چند به ناگزیر روابط بازرگانی و تبادل تجربه و انتقال دو سویه دانش را با بعضی از کشورهای همسایه، شرق دور، برخی کشورهای آفریقایی مانند کنیا و تانزانیا، آمریکای لاتین مثل برزیل و ونزوئلا و تا حدودی با کشورهای عضو اوراسیا گسترش داد تا بتواند با انزوای حاصل شده مقابله کند.

این نوع کشورها غالبا گیرنده هستند تا دهنده و به طور اساسی نمی توانند رونق تاثیرگذاری بر اقتصاد سیاسی و بازرگانی کشاورزی کشور بگذارند.

طرح عضویت ایران نیز در پیمان هایی چون بریکس و شانگهای، گرچه از نظر سیاسی به اقتدار کشور کمک کرد ولی دریچه ای برای گسترش بازرگانی کشاورزی نگشود. مبادلات بازرگانی با روسیه هم کارساز بود ولی به طور مستمر تداوم نیافت.