تحلیل کشاورزی
رهیافتی به بی تفاوتی فرسایش هفت برابری خاک در ایران و سیل های ویرانگر
جمعه بیست و یکم مرداد 1401 13:52
کاج پرس:
به رغم جهانی شدن موضوع حفاظت از منابع خاک به عنوان یکی از سرچشمه های حیات و حفظ محیط زیست و نگهداری آب و اهمیت فوق العاده آن در جلوگیری از گرمایش زمین، کشور ما فقط با برگزاری یکی دو همایش سطحی و جنجالی به مناسبت روز جهانی خاک و رها کردن نتایج این همایش ها، با وجود تصویب لایحه ای در سال 1398در مورد حفاظت از خاک، همچنان در مسیر فرسایش شدید آن حرکت می کند.
گرچه این لایحه، جامع نیست و نیاز به متمم دارد اما در همین حد هم موضوع حفاظت از خاک در برنامه های اجرایی کشور قرار نگرفته است و بودجه یا اعتباری درخور برای آن تصویب نشده.
از 15 ، 20 سال پیش تاکنون که خاک به عنوان یک عنصر تعیین کننده در حفظ محیط زیست برآمد جهانی یافته است و توجه دانشمندان را به طور جدی به خود جلب کرده، دولت های مختلف و نمایندگان ادوار مجلس به ویژه مسئولان مرتبط با خاک در کشور ما، برای تفنن، خودنمایی و تظاهر و به صرف اینکه حرفی گفته باشند، جملاتی وزین و زینتی در مورد این که فلان و بهمان خواهیم کرد و این خواهد شد و انشالالله می شو زده اند ولی در عمل برای جلوگیری از فرسایش خاک اقدامی جدی صورت نگرفته و شاهد بروز شدید این پدیده در ایران نسبت به متوسط جهانی هستیم.
حال باید گفت اخیرا که پدیده مونسون در چرخه حیرت انگیز خود به سمت جغرافیایی ایران چرخش داشت و با چندین سیل غیرمنتظره، عجیب و ناگهانی مواجه شدیم ،دوباره داد سخن و سخنرانی های پر طمطراق در گوشه و کنار دولت یا مجلس به دفاع از سیل زدگان شروع شده و عده ای حتی کفش و کلاه کردند و خود را به بقایای سیل رساندند تا در مقابل دوربین های تلویزیونی، پای در گل و لای کسب آراء و جلب نظر مثبت مردم بگذارند!
اما بعد از فروکش کردن اخبار سیل، هیچکدام از آنها، اعم از شهردار کت و شلوار پوش تهران به عنوان یکی از پاچه گِلی های سیل تا دیگر مسئولان، حرفی از حتی یک ریال بودجه یا اعتبار برای احداث سازه های آبخیزداری یا آبخوانداری در بالادست و ارتفاعات اَبَر شهر تهران به میان نیاوردند و به مثابه «کی بود کی بود من نبودم»، هر یک روانه جستجوی تبصره و ماده ای شدند تا سیل و اقدامات مقابله با آن و حفظ منابع خاک را به گردن دیگری بیاندازند و دیگر هیچ!
این وسط، فقط هزینه شستشوی کفش ها و کت و شلوار به گردن بیت المال افتاد.
ظریفی به طنز گفته بود ظاهرا در ایران چکمه وجود ندارد و ایرانیان هنوز چکمه را کشف نکرده اند!
به هر حال، گزارش ذیل مطلبی است مستند و کارشناسانه که شاید هشداری باشد برای در دستور کار قرار دادن لایحه خاک مصوبه 1398و تصویب قوانین متمم برای آن.
ذکر این نکته نیز حائز اهمیت است که وقتی سیل می آید، مسئولان مرتبط و غیر مرتبط، مثلا برای کمک به مناطق سیل زده هجوم می برند، حال آنکه به نظر می رسد برخی از آنان بیشتر مراقبند تا از مواهب جلوی دوربین قرار گرفتن محروم نشوند. در هر حال، شوربختی آنجاست که چنین مجاهدت هایی برای دستیابی به راه حال های ساختاری و یا تدوین قوانین و مقررات و تخصیص اعتبارات کافی برای کاهش وقوع سیل های ویرانگر صورت نمی گیرد و کمتر کسی وارد میدان عمل می شود. این گزارش را بخوانید:
روند فرسایش خاک در ایران بسیار شدید است. به گفته یکی از مسئولان، استفاده نادرست از منابع خاک و تغییرات کاربری در اراضی سطح حوزه‌های آب‌خیز باعث شده که نرخ فرسایش تشدیدی در کشور بالا رود. این پدیده یکی از عامل‌های جاری شدن سیل‌های ویرانگر در ایران است.
رییس گروه مهندسی حفاظت از آب و خاک سازمان تحقیقات کشاورزی گفت بررسی‌ها در پژوهشکده حفاظت آب و خاک نشان داده که نرخ فرسایش خاک نسبت به خاک‌زایی در ایران حدود ۷ برابر شده و این سخن به این معناست که فرسایش تشدیدی در کشور در حال وقوع است.
به گزارش کشاورزی آینده جهان و به نقل از خبرگزاری کار ایران( ایلنا)، حمیدرضا پیروان با بیان اینکه خشکسالی‌های پیاپی فقر پوشش گیاهی در ایران را شکننده کرده است، گفت:
«حدود ۸۰ درصد ایران از نظر اقلیمی در منطقه خشک قرار گرفته است؛ بنابراین تغییرات اقلیمی در شرایط خاک کشور تاثیرات منفی گذاشته و با کاهش حجم پوشش گیاهی، خاک حساس و در معرض فرسایش قرار گرفته است.»
این پژوهشگر حوزه آب و خاک عوامل انسانی در شکل‌گیری فرسایش‌های تشدیدی خاک را موثر دانست و افزود:
«استفاده نادرست از منابع خاک برای کاربری‌های غیر مجاز و تغییرات کاربری در اراضی سطح حوزه‌های آب‌خیز باعث شده است که نرخ فرسایش تشدیدی در کشور بالا برود.»
استفاده بی‌رویه از مراتع، استفاده بی‌رویه از کودهای شیمیایی در مزارع کشاورزی، استفاده از روش‌های صنعتی کشاورزی و بیابانی شدن زمین‌های کشاورزی، تخریب جنگل‌ها و مراتع و تغییرکاربری‌شان برای ساخت‌وسازهای صنعتی یا تفریحی یا ویلا سازی‌ها و عواملی از این دست سبب شده، شدت فرسایش خاک در ایران چندین برابر متوسط جهانی باشد.
فرسایش خاک به این معناست که خاک از بین می‌رود و دیگر حاصلخیز نیست. پیروان درباره اهمیت خاک گفت:
«خاک، خدمات متنوعی به انسان ارائه می‌دهد. خاک ذخیره‌گاه مناسب آب و کربن است؛ همچنین در تصفیه آب و هوا بسیار موثر است و می‌تواند مانع افزایش گرمایش جهانی زمین شود و به لحاظ اکوسیستمی بزرگترین محیط میکروارگانیسم‌ها است و بیشترین کربن عالی در دنیا در خاک ذخیره شده است بنابراین اگر خاک را از دست بدهیم ذخیره‌گاه آب نیز از بین می‌رود در نتیجه حیات بشر و موجودات در معرض خطر قرار می‌گیرد.»
او ادامه داد:«فرسایش خاک باعث می‌شود عناصر مغذی در خاک مانند سدیم و پتاسیم با روان آب‌ها شسته شود و کودهایی که برای مغذی کردن خاک اضافه می‌شود با تولید روان‌آب‌ها از پیکره خاک شسته و خسارت‌های جدی را به انسان وارد می‌کند.»
با اینکه در ایران در سال ۱۳۹۸ لایحه خاک تصویب شده اما این لایحه به‌اندازه کافی جامع و دربرگیرنده و موثر نیست. در حال حاضر به قوانینی نیاز داریم که تمام جوانب خاک را به‌صورت پایدار مدیریت کند. به‌سبب فقدان قوانین کافی و نظارت لازم و شفافیت اجرایی، زمین‌خواران در لباس مردم عادی، نهادهای دولتی، شبه‌دولتی و خصوصی ده‌ها سال است که بخش عظیمی از جنگل‌ها، مراتع و زمین‌های کشاورزی را با تغییر کاربری‌های نادرست تخریب کرده‌اند. رییس گروه مهندسی حفاظت از آب و خاک سازمان تحقیقات کشاورزی در این باره گفت:«الگوهای استفاده از اراضی باید تحت عنوان قوانین مدون و به عبارت دیگر نقشه‌های کاربردی خاک بر اساس قابلیت‌های اراضی باید تنظیم شود.»
او با بیان اینکه آمایش کاربردی سرزمین در کشور تدوین نشده است، تصریح کرد:«برخی از مسئولان ادعای تدوین آمایش سرزمین را طرح می‌کنند؛ این در حالی است که ما در کشور نقشه‌های کاربردی نداریم که بر اساس آن و با مدل مشخص از اراضی بهره‌برداری کنیم. اراضی کشاورزی در معرض هجوم زمین‌خواران قرار گرفته‌اند و همچنین قوانین دولتی زمینه‌ها را برای تبدیل شدن اراضی کشاورزی به زمین‌های مسکونی فراهم کرده است.»
به گفته پیروان، فرهنگ‌سازی در زمینه خاک صورت نگرفته است. همچنین قوانین حفاظت از خاک بسیاری از مسائل مربوط به خاک را در بر نگرفته است از این رو نیازمند بازنگری جدی در این زمینه هستیم و باید قوانین‌های جدیدی به آن اضافه شود.
کاهش پوشش گیاهی و ویرانگری سیل اخیر
پیروان درباره ارتباط فرسایش خاک با اشاره به سیل اخیر گفت: تخریب‌هایی که با منشا تولید سیل اتفاق می‌افتد باعث شده که ما شاهد انواع فرسایش‌های توده‌ای مانند فرسایش خنجری و زمین لغزش باشیم.«زمانی‌که بارش‌ها با شدت و مدت زمان بالا اتفاق می‌افتد، احجام خاک جابه‌جا می‌شوند و همراه با روان‌آب سیل‌های پر رسوب را تولید می‌کنند.»
به گفته او، میزان بار جامد سیل زیاد است تاجایی‌که ۳۰ درصد از حجم آب رودخانه، احجام جامد (خاک و سنگ ریزه) هستند که باید به جای سیل از آنها به عنوان گل روانه یاد کنیم.
رییس گروه مهندسی حفاظت از آب و خاک سازمان تحقیقات کشاورزی در پاسخ به این پرسش که چرا ما شاهد سیل‌های ویرانگر شده‌ایم، گفت:«استفاده نابه‌جای انسان از زمین، تغییرات کاربری غیرمجاز و رعایت نکردن حریم رودخانه‌ها و آب‌راه‌ها باعث شده است که انسان در معرض سیل قرار بگیرد. از این اراضی معمولا با عناوین مسکونی و تجاری استفاده می‌شود.»
این پژوهشگر حوزه آب وخاک با اشاره به تغییر الگوی بارش در شرایط خشکسالی گفت که بارش در اوج گرما و زمانی که شاهد کاهش پوشش گیاهی هستیم با شدت و مدت زمان زیاد باعث می‌شود که این فجایع رخ بدهد.
اگر ارگان‌های دولتی و خصوصی بکوشند پوشش گیاهی را به زمین‌های کشاورزی و مراتع بازگردانند و جنگل‌ها را از تخریب بیشتر محافظت کنند، همزمان با رعایت حریم رودخانه‌ها می‌توان از شدت ویرانگری سیل‌ها کاست،چرا که احیای خاک و بازگرداندن محتوای ارگانیک به خاک سبب می‌شود بخش عظیمی از سیل، جذب خاک شود و گل‌آب جاری نگردد.
در پایان باید گفت؛ این گزارش کارشناسانه آشکار می سازد، دانش لازم برای مهار سیل های ویرانگر وجود دارد اما همت و عزمی جدی از سوی مسئولان و دولت ها برای برخورد ساختاری با این ویرانگری درمیان نبوده است، پس باید منتظر وقوع حوادث مشابه و چه بسا بدتر از اینها در سال های آینده باشیم.
منصور انصاری
روی تصاویر زیر کلیک کنید و در فضاهای مجازی به کاج پرس بپیوندید:
