سير تکوين صنعت مرغداري؛ تحولات، فرصت ها و تهديدهاي پيش رو

گفتار نخست:

صنعت مرغداري به عنوان يکي از شاخص هاي اصلي تامين امنيت غذايي در مقطع کنوني بيش از ساير توليدات کشاورزي با شرايط و وضعيت خاصي مواجه شده است. تامين بالغ بر 8 ميليون تن نهاده، به طورعمده شامل کنجاله سويا و ذرت از داخل و خارج و مکمل هايي همانند متيونين، ليزين، انواع ويتامين ها، واکسن ها و داروها براي مقابله با بيماري هاي واگيردار و پيشگيري و درمان، اين صنعت گسترده و سراسري را فراتر از کم و زياد توليد و افزايش و کاهش قيمت، با چالش هاي جدي مواجه کرده است.

 گرچه خوشبختانه مسئولان و دست اندرکاران با دورانديشي از همان آغاز تشديد تحريم هاي ظالمانه با تامين نياز کشور، انبارها را براي مدت طولاني از اين نهاده ها پر کردند که چرخ توليد گوشت مرغ و تخم مرغ همچنان به روند خود ادامه دهد و علاوه بر آن به نظر مي رسد تلاش هاي ديگري براي تامين نهاده ها و از طريق مبادي ديگر صورت گرفته است که امنيت غذايي آسيب جدي نبيند، زيرا برعکس ادعاهايي که گفته مي شود به خاطر مسائل انساني، غذا، دارو و مواد اوليه اي که منجر به غذا مي شود شامل تحريم ها نخواهند بود اما محدود کردن نقل و انتقال پول و تهديد بانک ها به جريمه و تنبيه و عملکرد نظام بي رحم اقتصاد سودجوي جهاني که مرعوب آمريکاست، امکان تامين بالغ بر 8 ميليون تن نهاده مورد نياز صنعت دام و طيور را در دراز مدت با چالش مواجه خواهد ساخت.

 براي مقابله و تدبير در شرايطي که اگر به هر دليل تحريم ها ادامه و گسترش يابد چه بايد کرد، بر آن شديم که در گفتگويي اختصاصي با مصطفي سيد مصطفوي صاحب نظري که بالغ بر 45 سال در عرصه صنعت مرغداري به ويژه در حوزه تشکل ها، سياست گذاري، برنامه ريزي و افت و خيز و تحولات اين صنعت چه پيش از انقلاب چه دوران جنگ ناگزير و چه بعد از آن و تاکنون حضوري موثر داشته است، نقاط عطف اين صنعت را بررسي کنيم، باشد اين بررسي تاريخي و مصاحبه عمقي براي مقابله با تهديدهاي کنوني صنعت مرغداري راهگشا شود.

سید مصطفوي را چون هميشه شاداب و سر حال، با روحيه و پر انرژي ديدم، گرچه آثاري از خستگي جلسات طولاني و پر مناقشه با نهادهاي مختلف درگير بازار و قيمت گذاري براي دفاع از مرغداران در وي قابل مشاهده است. وقتي از نگرش هايي که مملو از نظارت و تحکم براي کنترل قيمت بازار است سخن مي گويد آشکار مي شود که درست حدس زده ايم. ايشان به عنوان دوستي قديمي که سفرهاي متعدد کاري و به مناسبت هاي مختلف مرتبط با صنعت مرغداري در کشورهاي مختلف از اروپا گرفته تا روسيه و چين با هم داشته ايم، گشاده رو، خوش سخن و صميمي وارد گفتگو مي شود و سعي دارد به تمامي سوالات ما با دقت و مسئوليت پاسخ دهد. اين گفتگو را بخوانيد:

آغاز صنعتي شدن صنعت مرغداري

در پاسخ اولين سوالم که توليدات مرغداري در ايران از چه سالي به طور جدي و صنعتي آغاز شد و ضرورت هاي اقتصادي آن زمان براي توليد صنعتي و انبوه گوشت مرغ چه بود، مي گويد: پايه و اساس صنعتي شدن مرغداري در ايران به دهه 40 بازمي گردد. در اين سال ها، هم روند با رشد صنعت مرغداري در جهان، بحث استفاده از تکنولوژي هاي صنعت مرغداري در ايران هم مطرح شد. به نظرم در دوره وزارت منصور روحاني که وزيري تحول گرا بود اين روند آغاز و به اواخر دهه 40 و سال هاي اوليه دهه 50 تا مقطع پيروزي انقلاب انجاميد.

سيد ضياء طباطبايي براي اولين بار مرغداري را به عنوان يک شغل رواج داد

ايشان يادآور شد: پيش از اين سيد ضياء طباطبايي مرغداري را فراتر از پرورش سنتي در روستاها به عنوان يک شغل و کسب و کار با تجاربي که از مصر و بعضي از کشورها به دست آورده بود در 80 سال قبل آغاز کرد و واحدهايي که هنوز بعضي از آثار و بقاياي آنها به صورت طاق هاي گنبدي و اتاق هاي مجزا مشاهده مي شود را در ايران به وجود آورد.

مي پرسم: آيا پيشگام اين صنعت در آن زمان بخش خصوصي بود؟ نقش دولت چه بود؟

مصطفوي مي گويد: در مقطعي که «اصل 4 ترومن» به ايران آمد موضوع زيرساخت هايي چون صنعت مرغداري هم مطرح شد. در آن زمان، 30  تا 40 واحد مرغداري به شکل صنعتي وجود داشت و کساني همچون «محمد حسين روشن ضمير» و يا گروهي که جوجه کشي نارمک را راه اندازي کردند، همچنين شرکتي به نام «شرکت اصيل» به تدريج تجهيزات مرغداري را از کشورهايي چون آمريکا و اروپا وارد کردند و اين آغاز استفاده از تجهيزات صنعتي در مرغداري بود.

 البته سيد ضيا از آبخوري و بعضي تجهيزات صنعتي در واحدهاي خود استفاده کرده بود، اما شرکت هايي به طور جدي موضوع مرغداري صنعتي را در ايران دنبال کردند، کساني همچون آقاي امامي پايه گذار «ايران جوجه» که با شرکاي خود اولين بار کار توليد انبوه مرغ را در ايران آغاز و اولين زنجيره هاي صنعت مرغداري تا مرحله کشتارگاه را در ايران تاسيس کردند. از دهه چهل بود که آميخته هاي تجاري يعني گله هاي کوچک مادر براي توليد انبوه وارد صنعت مرغداري شد.

از سيد مصطفي مصطفوي دبير انجمن توليد کنندگان جوجه يکروزه مي پرسم: اگر به خاطر داشته باشيد فرهنگ عمومي جامعه از همان دهه 40 تا اين اواخر مرغ هاي صنعتي را نمي پسنديدند و مي گفتند اينها مرغ ماشيني و خوب نيستند، چطور شد که توليد و مصرف انبوه مرغ هاي صنعتي در کشور گسترش يافت؟

دبير انجمن جوجه يکروزه مي گويد: يک بخش اين موضوع اجبارا و با گسترش جوامع شهري و ارتقا رفاه عمومي رواج يافت. مصرف گوشت مرغ از حالت تشريفاتي خارج و جنبه عام پيدا کرد.

 در عين حال بيماري نيوکاسل که توسط گله هاي وارداتي به کشور آمد مرغ هاي بومي را مبتلا ساخت اما خود گله هاي وارداتي چون در مقابل اين بيماري و اکسينه شده بودند دوام آوردند، لذا ميزان توليد گوشت مرغ هاي بومي در اثر اين بيماري کاهش و گرايش به مصرف مرغ هاي پرورشي صنعتي بيشتر شد.

مهندس مصطفوي توضيح داد که مرغ زنده بومي و صنعتي نيز در قفس هايي در بازارهاي خاص همچون ميدان مولوي عرضه مي شد که خريداران اگر تمايل داشتند مرغ هاي خريداري شده را در همان مکان براي ذبح و پرکني به فروشنده مي دادند. مصطفوي مي گويد: اين مثال را يادآور شدم که رشد تاريخي صنعت مرغداري را طي نيم قرن گذشته ترسيم کنم، صنعتي که هم اکنون از مدرن ترين کشتارگاه هاي صنعتي با سرعت بعضا بالغ بر 10 هزار قطعه ذبح، پر کني و استحصال گوشت مرغ در نقاط مختلف استان هاي کشور برخوردار است.

سير تکوين توليد جوجه يکروزه از 3 ميليون قطعه در سال تا 4/1 ميليارد قطعه طي نيم قرن

مهندس مصطفوي خاطر نشان ساخت: متاسفانه آمار دقيق و قابل اتکايي در مورد ميزان توليد گوشت مرغ و مصرف آن در دهه 40 وجود ندارد، ولي انجمن جوجه يکروزه که امسال (1398) وارد پنجاهمين سال فعاليت خود مي شود، دفتر و صورت جلساتي دارد که اولا گوياي نوسان قيمت دائمي جوجه يکروزه داخل و وارداتي است و در عين حال عدد 3 ميليون قطعه توليد داخل و واردات در سال 49 را نشان مي دهد، حال آنکه اکنون بالغ بر 120 ميليون قطعه جوجه يکروزه در سراسر کشور و هر ماهه توليد و عرضه مي شود  که در سال بدون احتساب مرغ بومي از يک ميليارد و 400 ميليون قطعه هم عبور مي کند، لذا گوشت مرغ يکي از شاخص هاي عمده امنيت غذايي کشور به شمار مي رود.

توزيع گوشت مرغ کوپني و عمومي شدن فرهنگ مصرف مرغ صنعتي

مهندس مصطفوي در پاسخ سوال خبرنگار ما که مي پرسد: توليد و توزيع مرغ کوپني از چه سال هايي آغاز و تاثير آن بر صنعت مرغداري چه بود، مي گويد: توزيع کوپني گوشت مرغ قبل از شروع جنگ ناگزير و در سال 59 آغاز شده بود. با شروع جنگ، در واقع دولت براي تامين بخشي از پروتئين مورد نياز آحاد کشور، ساختار توليد و توزيع گوشت مرغ و تخم مرغ سهميه بندي و به واقع کالابرگي (کوپني) را تثبيت کرد. اين موضوع گرچه ضرورت سال هاي بعد از انقلاب و تامين نياز رزمندگان در جبهه بود اما نتايج مثبت و منفي خود را داشت. از جمله نتايج مثبت آن عمومي کردن مصرف مرغ صنعتي بود. در شيوه فروش کالابرگي، گوشت مرغ ابتدا کيلويي 16تومان و بعدا 5/22 تومان و تخم مرغ هم 12 تا 14 تومان به فروش مي رسيد.

دبير انجمن جوجه يکروزه مي گويد: فرهنگ عمومي جامعه و روحيه مردم به گونه اي بود که اين شيوه تا 95 درصد با همکاري و همراهي خودشان به خوبي و بدون عيب انجام مي شد، البته مرغداري ها نيز زير پوشش نهاده ها و تمامي کالاهاي سهميه اي با نرخ ارز 7 توماني بودند. همه مراحل تا عرضه در واحدهاي صنفي و مغازه ها با نظارت دولت انجام مي شد. بعضي از واحدهاي مرغداري که شيوه بهتري براي پرورش داشتند و ضرايب تبديل آنها بيش از ضرايب تحويل گوشت مرغ يا تخم مرغ توليدي شان بود، اجازه داشتند مازاد سهميه تعيين شده را به قيمت آزاد به رستوران ها يا متقاضيان مصرف بيشتر گوشت مرغ و تخم مرغ  بفروشند.

مصطفوي مي گويد: از اين دريچه کوچک که البته قانوني هم بود به تدريج بازارهاي آزاد فروش گوشت مرغ و تخم مرغ شکل گرفت و گسترش يافت و واسطه ها وارد ميدان شدند. اين موضوع به آزاد فروشي دان سهميه بندي هم تسري يافت.

به واقع، توليدي که به دليل همين شيوه کالابرگي توسط دولت سفارش داده مي شد، تمامي محصول توليدي را مي خريد و توزيع آن را نيز برعهده داشت، از رقابت بازماند و رشد کيفي آن در يک مقطع 10 ساله به تدريج متوقف و به واقع درجا زد.

طرح آزاد سازي در صنعت مرغداري

از دبير انجمن سوال مي کنم: آيا اين مراحلي که توصيف کرديد موجب اجراي طرح آزادسازي صنعت مرغ و تخم مرغ شد؟ در آن مقطع چه کسي وزير بود؟

مي گويد: هنوز وزارت کشاورزي و جهاد سازندگي در هم ادغام نشده بودند و موضوع مرغ و تخم مرغ و شير و گوشت قرمز در اختيار وزارت جهاد سازندگي، وزيرش هم مهندس فروزش بود. در سال هاي آغاز دهه 1370 طرح آزادسازي شروع شد و هم زمان دولت اجازه داد چند واحد جديد مرغ مادر احداث و نژادهاي جديدي به جز نژاد آرين وارد بازار صنعت مرغداري شود.

 قبل از طرح آزادسازي قيمت جوجه يکروزه 46 ريال و بعد از آن به 30 تا 40 تومان افزايش يافت زيرا در آن مقطع، نرخ رسمي دلار 7 توماني به 30 تومان رسيد و ذرت که 9 قران بود به 18 قران و بعدا به 30 قران افزايش يافت!

آغاز تحول و پيشرفت ساخت تجهيزات مرغداري

دبير انجمن جوجه يک روزه در پاسخ اين سوال خبرنگار ما که مي پرسد: بعد از طرح آزادسازي وضعيت صنعت ساخت تجهيزات مرغداري چگونه بود، مي گويد: تا همين اواخر بعضي از تجهيزات وارد مي شد ولي پيشرفت هايي در زمينه ساخت تجهيزات الکترونيک، تابلوهاي کنترل، کانال هاي آبخوري و دانخوري و حتي زنجيرهايي که ساخت آنها نيازمند تکنولوژي ويژه و آلياژ خاصي بود در کشور به وجود آمد و در بسياري از موارد به طور کامل خوداتکا شديم.

پيشرفت کم نظير در عرصه مديريت توليد، مديريت تغذيه و طراحي ساخت سالن هاي مرغداري

دبير انجمن جوجه يکروزه گفت: در حال حاضر صنعت ساخت تجهيزات مرغداري، طراحي سالن ها و مجهز کردن آنها به انواع هيترها و فن ها به موفقيت هاي خوبي دست يافته است اما در کل، صنعت مرغداري به رغم دانش فني پيشرفته و با قدرت رقابت در صحنه جهاني، پيشرفت قابل توجه درمديريت فارم و تغذيه و جيره نويسي علمي و به روز دنيا، از نظر تامين مواد اوليه و نهاده ها به ويژه ماده اوليه براي توليد داروهاي دامپزشکي و واکسن به خارج وابسته است اما موازي با استقلال صنعت از دولت و توانمند شدن بخش خصوصي آن، به رشد و توسعه قابل توجهي دست يافته و وارد صحنه هاي رقابتي براي افزايش ضريب توليد و کيفيت توليدات براي صادرات شده است.

چرا بعضي مرغداران از طرح آزادسازي ناراضي بودند؟

مهندس مصطفوي در مورد نارضايتي بعضي مرغداران از طرح آزادسازي که آن را رهاسازي مي گفتند خاطر نشان ساخت: تعداد آنها محدود و در سهميه هاي دولتي و امتيازات حاصل از شيوه کوپني ذينفع بودند، لذا طبيعي بود با اين طرح که عرصه اي رقابتي براي توليد کيفي و کمي مرغداران پيشرو فراهم مي کرد و منافع آنان را در خطر قرار مي داد، مخالف باشند، به جز اين، طرح آزادسازي آغازگر تحول و پيشرفت صنعت مرغداري بود و آن را از يک فضاي محدود بسته دولتي با رانت جويي هاي نهفته درونش وارد عرصه اي جديد از شکوفايي کرد.

دستاوردهاي اين طرح شامل افزايش اعداد و ارقام توليد، کيفيت محصولات، گسترش واحدهاي مدرن، ايجاد زنجيره هاي موفق، تنوع نژادي و رقابت در ضريب توليد - که در مواردي با استانداردهاي جهاني قابل قياس است- چشمگير است و همچنان ادامه دارد.

بحران نوسان قيمت گوشت مرغ و تخم مرغ، پيچيده و اجتناب ناپذير

از مهندس مصطفوي مي پرسم: صنعت گوشت مرغ و تخم مرغ همواره از نوسانات کم و زياد قيمت آسيب ديده و مرغداران از دلهره و نگراني براي قيمت هاي بازار رنج برده و مي برند ، علت اصلي اين بحران نوسان قيمت چيست؟

دبير انجمن مي گويد: يک دسته از دلايل اجتناب ناپذير و خارج از اراده هر گونه مديريتي است زيرا کشور ما يک کشور کهن و باستاني با تعدد ايام ملي و مناسبت هاي خاص در اين عرصه و همچنين ديگر ايام مذهبي شامل تولدها، وفات ها و اعياد است.

مناسبت عيد نوروز يکي از روزهاي ملي کشور ماست که مردم حسب اين عيد مهماني هاي بيشتري دارند و همچنين در ماه مبارک رمضان و ماه محرم مصرف بالا مي رود، در بعضي اعياد اسلامي مانند نيمه شعبان يا عيد غدير خم نيز عقد و عروسي ها بيشتر از ايام ديگر برگزار مي شوند.

 اين اعياد مذهبي و مناسبت ها چون که سراسري است بر فرايند عرضه و تقاضا و مصرف تاثير مي گذارند، در نتيجه نوسانات شديد چه براي خريد جوجه يکروزه و چه گوشت مرغ به وجود مي آيد.

موارد ديگري هم در حوزه مديريت بازار و تنظيم آن وجود دارد که بازار کشور ما را با مثلا کشورهاي اروپايي متفاوت مي کند.

 نوسان قيمت گوشت مرغ و بعضا تخم مرغ از ديرباز در کشور ما وجود داشته است، گرچه همواره تلاش شده و مي شود که با تنطيم ميزان توليد و جوجه ريزي دامنه اين نوسان کاهش يابد.

 نقش دولت هم در زمينه تنظيم بازار، خريداري به موقع، ذخيره سازي و عرضه مناسب براي تعادل منطقي در بازار است.

مهندس مصطفوي مي گويد: البته اگر دستکاري يا دخالت دولت در صنعت مرغداري کمتر باشد، خود صنعت يک مکانيزم تنظيم دروني قيمت در فرايند توليد و نهايتا در بازار دارد ولي دولت، حسب وظايف حاکميتي و لامحاله براي حمايت از قدرت خريد مردم به ويژه طبقات کم درآمد، در بعضي تندپيچ ها حضور خود را اعلام مي کند

.

در عين هوشياري نبايد زياد نگران آينده صنعت مرغداري باشيم!

دبير انجمن توليدکنندگان جوجه يکروزه در پاسخ اين سوال کوجه به وضعيت تحريم ها و وابستگي به نهاده ها در ابعادي بسيار بالا (حدود 8 ميليون تن)، چقدر بايد نگران صنعت مرغداري و آينده آن باشيم، به خبرنگار ما مي گويد: هوشياري در اين مقطع و جستجوي بازارهاي منطقه اي به ويژه کشورهاي شمالي براي تامين نهاده ها و مواد اوليه توليد داروهاي دامپزشکي از جمله واکسن هاي مخصوص طيور، ضروري است، اما صنعت مرغداري پيشرفت هاي قابل توجهي در تمامي حلقه هاي فرايند توليد داشته و دارد و متخصصان برجسته اي در اين عرصه فعاليت مي کنند. اين کمبودها به رغم تاثير منفي بر ميزان و فرايند توليد به گونه اي نخواهند بود که صنعت را از پا درآورند.

 بايد اميدوار بود و در قالب ديپلماسي، جامعه جهاني را متوجه اين موضوع کرد که تمامي حلقه هاي منجر به توليد گوشت مرغ و تخم مرغ از اجداد تجاري تا نهاده هاي اوليه، از تحريم ها مستثناء هستند و آمريکا نمي تواند و نبايد با ترفند بلوکه کردن تمامي منافذ بانکي براي اين موارد، امنيت غذايي کشور را با مخاطره مواجه سازد. اين حرکت فراتر از هر اقدام تروريستي است و در عين حال ديپلماسي کشور هم بايد به اين نکته توجه داشته باشد که از اين ويژگي يعني استثناء بودن مواد غذايي و دارويي از تحريم ها، تا آن هنگام که تحولي رخ دهد، در چارچوب بحث هاي حقوق بين الملل استفاده کند و حتي موضوع، قابل شکايت در نهادهاي بين المللي است.

وي افزود: رسانه ها و مطبوعات مي توانند با اشاره به اين موضوعات، دايره تحريم هاي ناجوانمردانه آمريکا در اين حوزه ها را محدود و ناکارآمد کنند.

دبير انجمن جوجه يکروزه در ادامه گفتگوي سه ساعته خود با خبرنگار ما به موضوعات متعدد صنعت از جمله جلسات متعدد قيمت گذاري با سازمان حمايت از مصرف کنندگان و توليدکنندگان اشاره مي کند و خواستار تعامل و مداقه بيشتر مسئولان اين بخش و وزارت صمت در مورد درک واقع بينانه قيمت گذاري براي توليد گوشت مرغ مي شود. وي مي گويد: بايد درک عميق تري در ميان مسئولان دولتي در اين زمينه به وجود آيد، زيرا بنياد امنيت غذايي بر توليد آن در داخل است و نه الزاما واردات.