پـارادایم جـدیـد کشـاورزی ایــران

اگر فرض کنیم کشاورزی کشور طی سالیان گذشته به ویژه 42 سال گذشته، از پارادایم ها و الگوهای بعضا متفاوت تولید، عرضه، تقاضا و بازرگانی برخوردار بوده است، باید گفت با رفتن حجتی و آمدن مهندس کشاورز، فعلا به عنوان سرپرست و آنچه در روزهای اول انتصابش در عرصه کشاورزی بیان داشت آشکار می شود کشاورزی کشور ضرورتا در آستانه پارادایم جدیدی برای توسعه و اقتدار قرار گرفته است و اگر ایشان به مجلس معرفی و رای لازم را کسب نماید و سکان کشاورزی مملکت را در دست بگیرد با نظریه تنظیم تولید با بهره وری بالا طبق واکنش بازار و تقاضای آن با نگاه به کنش های بازرگانی، میزان تولید محصولات کشاورزی تنظیم و سیاست کشاورزی را با پارادایم متفاوت و جدید بـرنامه ریزی خواهد کرد و گرایش به سمت کشاورزی قراردادی بیشتر خواهد شد.

پیش از این و طی 6 ســال گذشته پارادایم کشاورزی کشور - اگر بتوان گفت یک الگـوی همه جانبه و در تمام زمینه ها وجود داشـت - بر اساس بهره وری بیشتر با رعایت محدودیت آب و صرفه جویی در آن با هدف تولید بیشتر محصولات کشاورزی بود و نگاهی جدی و همه جانبه به بازارهای داخلی و خارجی نداشت. این الگو در قالب 6 اولویت عمده دنبال می شد که در درون این اولویت ها موضوعاتی چون بهره گیری از بذور مقاوم در مقابل خشکی، کشت نشایی بذور زراعی پر بازده و مصرف کمتر آب، گسترش نژاد دام های سبک پر تولید، گسترش گلخانه های استاندارد، گسترش کشت دانه های روغنی با تاکید بر کلزا، کشت چغندر قند با بهره گیری از بذرهای مرغوب و تاکید بر کشت پاییزه با استفاده از آب سبز و بارش های طبیعی و نهایتا افزایش حجم آبزیان با توسعه پرورش ماهی در قفس در دریاها که جملگی بحث تولید بیشتر را دنبال می کردند. به عبارتی، افزایش بهره وری با رویکرد صرفه جویی آب و دست یابی به تولید بیشتر را به طور عمده می توان رویکرد یا پرادایم کشاورزی در 6 سال گذشته قلمداد کرد اما آنچه از دیدگاه سرپرست جدید وزارتخانه این پارادایم را متفاوت می کند؛ اضافه کردن مباحث اقتصادی در ساختار اقتصاد کشاورزی با اتکا به ویژگی های بازار و بازرگانی است. این پارادایم جدید قصد ندارد ویژگی های برشمرده در 6 سال گذشته را کنار بگذارد و در اولویت قرار ندهد.

اما پرسش این پارادایم جدید در فحوای کلام مهندس عباس کشاورز این است: تولید بیشتر برای چی و با چه هدفی؟ آیا باید تولید بیشتر کرد که به خاطر نبود بازار و تقاضای کافی به صورت ضایعات امحاء شود؟ به زبان ساده، تولید بیشتر برای امحاء یا افزایش درآمد کشاورزان با فروش بیشتر و قیمت مناسب تر؟ ده ها مورد و مصداق همچون گوجه همین امسال و هندوانه یا در عرصه گوشت مرغ و تخم مرغ که بعضا کاهش عرضه مسئله ساز بوده و بدتر از آن، افزایش تولید بحران آفرین و منجر به ورشکستگی بهره برداران و نابودی سرمایه گذاری آنان شده است.

این پدیده باید در پارادایم جدید مد نظر قرار گیرد. به عبارت ساده، از سمت بازرگانی و تقاضای بازار به سمت تولید حرکت کنیم. این پارادایم در تمامی کشورهای صنعتی و پیشرفته دنیا برای تنظیم تولیدات کشاورزی الگوست و عـمل می شود.

در این کشورها هیچ افزایش تولیدی بدون نگاه به تقاضا یا بازار صورت نمی گیرد؛ چه بازارهای داخلی و چه خارجی. به طور مثال اگر اصلاح بذر جدیدی صورت می گیرد که مقدار تولید در واحد سطح را در حد چشمگیری افزایش می دهد، وقتی ترویج و در میان کشاورزان توزیع می شود که قرارداد فروش «محصول نهایی افزایش یافته» در بازارهای بین المللی به صورت تازه یا پس از فرایند تبدیل، پیش از کاشت آن منعقد شده باشد که افزایش محصول موجب ورشکستگی و خسران کشاورزان نشود!

متاسفانه کشاورزی کشور که طی 42 سال گذشته همواره ابزاری برای سیاست دولت ها بوده است و آن را برای رفع حوائج خودشان خواسته اند تا اینکه بتوانند در یک رابطه خطی، ساده و سطحی یک سویه، مصرف کنندگان را از خود راضی نگه دارند - که البته این رضایت عمومی امری تام و تمام است - نتوانسته است برای خود باشد، در یک مسیر بدون مداخله رشد کند و به مرحله رقابت در صحنه جهانی برسد، در نتیجه عقب مانده است.

شاید در پارادایم جدید و تعیین سمت و سوی تولیدات کشاورزی توسط خود تولید کنندگان و بخش خصوصی در یک فرایند بازار محور و رقابتی با کمترین میزان دخالت دولت، کشاورزی خود را بازیابد و متحول شود.

منصور انصاری