"رویکرد ریزوماتیك" در بازمهندسی شبکه تعاونی های روستایی ایران

کاج پرس-21/ 04/ 1401

امروزه شبکه تعاونی های کشاورزی و روستایی ایران دارای تعداد 7332 اتحادیه، شرکتهای تعاونی و تشکل های کشاورزی با 13 اتحادیه سراسری و ملی و تعداد 2775 شرکت تعاونی روستائی با 336 اتحادیه استانی و شهرستانی و 4.418.651 نفر؛ تعداد 1902 شرکت تعاونی کشاورزی با 111 اتحادیه استانی و شهرستانی، تعداد 309 شرکت تعاونی زنان روستائی در سطح استانهاو شهرستانها با 55. 368 نفر عضو، تعداد 1359 شرکت تعاونی تولید با 67 اتحادیه استانی و شهرستانی و دارای 3.241.614 هكتار اراضی کشاورزی اعضاء و 4.052.046 هکتار اراضی کشاورزی تحت پوشش است.

همچنین این شبکه گسترده با تعداد 30 شركت سهامی زراعی ثبت شده با 76.000 هكتار اراضی تحت پوشش و 8105 بهرهبردار، تعداد 445 نظام صنفی كشاورزی استانی و شهرستان با بیش از 727.307 عضو؛ بزرگترین شبکه روستایی کشور در بازارهای مالی، كار و سرمایه روستایی و کشاورزی محسوب می شود.

اما در شرایط فعلی، شبکه تعاون روستایی کشور همگرایی حداقلی با نیاز بخش های تخصصی و سیاست های تولیدی- توزیعی بخش داشته و بواسطه فربهی ساختار، در مسیر هم افزایی با سایر اندام واره های موجود در نظام کشاورزی کشور نیست.

بنابراین دور از ذهن نیست که ساماندهی مجامع شبکه تعاون روستایی ایران، ادغام تعاونی های كوچك، زیان‏ده، ناكارآمد، فاقد سرمایه و ایجاد تعاونی های كارآمد و بازنگری قوانین و مقررات در جهت اصلاح مؤلفه های مؤثر بر كارآمدی شبکه سازمان مرکزی تعاون روستایی در انجام ماموریت های محوله از مهم ترین ضروریات تاریخی در بازمهندسی ساختارهای فنی و حقوقی حاکمیت شرکتی شبکه تعاون روستایی ایران محسوب می شود.

تقویت منابع مالی، افزایش سرمایه، ارتقای توان تخصصی، با ارزش نمودن سهام، قابل خرید و فروش کردن سهام شرکت ها، حرکت به سمت ایجاد نظام های بهره برداری کاراتر در زنجیره تامینو عرضه این واحدها به موازات کنترل های درونی بیشتر، ضرورت حسابرسی دقیق و مدیریت بهینه مالی این واحدها و توقف هرگونه صور متنوع واسطه گری وجوه در واحدهای اعتباری تعاونی ها، بسته هایی ضد فساد و تعارض منافع در ساختار 60 ساله شبکه تعاون روستایی به شمار می آیند.

تقویت تعاملات شبکهای بین اتحادیهها (ایجاد ارزش افزوده در تعاملات بین تعاونیها) از طریق شبکههای افقی و عمودی یعنی اتحادیههای تعاونی شهرستانی، استانی و سراسری؛ اتحادیه تعاونی كشاورزی برای انطباق با شرایط جدید ناشی از آزادسازی بازار و پیدایش سوپرماركت ها با تخفیف قابل توجه به ایجاد سوپر ماركت هایی به منظور فروش مستقیم محصولات به مصرف‎كنندگان اقدام كرده كه نتیجه آن كاهش قیمت های خردهفروشی و در همان حال كسب قیمت های منصفانه برای كشاورزان؛ ضرورت امروزین تعاملات درون شبکه به شمار می آید.

اما این شبکه با این وسعت و قدمت تاریخی نیاز مبرم بهبازمهندسی دارد. شبکه تعاونی روستایی کشور باید رفتارهای منطقی و عقلانیت تجاری از خود نشان داده و فرصت های بازاری را بشناسد و درک کنند با چه سازوکاری به طور "فرصت مدار و سود محور" در خدمت بازار کشاورزی و تحولات آن قرار می گیرد.

کشاورزی هوشمند در دهه آینده قطعا زنگ های تغییر را برای پی ریزی بنایی نو در سلسله نهادهای سنتی کشاورزی ایران فراهم خواهد نمود، بنابراین لازمست که از امروز در پی ایجاد ساختارهای نهادی و بسترهای قانونی لازم برای پذیرش تغییرات وسیع در تعاونیهای روستایی و بخش کشاورزی باشیم. رفتار سازمانی در شبکه تعاونیهای روستایی و کشاورزی کشور باید از مدل های سنتی تعدیل ریسک جهت تاب آوری حداکثری عبور کرده و بر ایجاد سیستم های تلفیق افقی، اتحادهای استراتژیك، خوشههای سینرژیک و كشاورزی قراردادی، کشت سفارشی به موازات پایش هدفمند، پیش آگاهی، مقاوم سازی و کاهش آسیب پذیری تمرکز کنند.

به نظر می رسد رویکرد ریزوماتیك، راهی برای تقویت اکوسیستم شبکه تعاونیهای روستایی کشور با استفاده از ظرفیتهای ذاتی آنها در مواجه با پیدایی اکوسیستم های زراعی ناپایدار، آلودگی محیط زیست، کاهش کمی و کیفی محصول، کارایی انرژی و برون رفت از سیر قهقرایی اکوسیستم های طبیعی و خشکی و خشکسالی های سه دهه اخیر (مباحث تغییر اقلیم) در کشور ‎باشد.

"ریزوم"، به عنوان یک استعاره زیست شناختی، نمادی برای رشد چندگانه و نامحدود از طریق اتصالات ممتد است. در واقع، مفهومی که در مقابل درخت و رشد درختی است که بر خطی بودن و تسلسل هرمی حرکت شبکه تعاون روستایی تأکید دارد. فضای ریزوماتیک با تأکید بر "شدن، نمادیسم، قلمروزدائی و بازقلمروسازی و تأکید بر اصولی همچون ارتباط و ناهمگنی، چندگانگی، تفکر واگرا، منطق سیستم های پیچیده، گسست نادلالت‌گر، طراحی و تجربه‌گرایی استعلایی، تمرکززدائی، نفی دوالیسم و سلسله مراتب، قدرت ابتکار ( اختراع، نوآوری و ارائه جواب های غیر معمول و زیرکانه به مسائل) اصالت (ارائه راه حل های منحصر بفرد)"؛ ملهم از آرای "ژیل دلوز" فیلسوف پست مدرن و پساساختارگرای فرانسوی است که استعاره ریزوم و فضای ریزوماتیک خود را از زیست شناسی الهام گرفته است.

نگره ریزومی ضد تمرکز و نظم راکد معمول است و با محدودیت و سکون نمی‌سازد. بنابراین می تواند شبکه تعاون روستایی را از رکود و جمودی که بیش از 30سال با آن دست به گریبان است، خارج سازد. از منظر "دلوز" دو گونه رویکرد وجود دارد. رویکرد ریزومی افقی و ارتباطی یا ریزوماتیک (rhizomatic)و رویکرد سلسه مراتبی عمودی و درختی،(arborescent)، و این دو با هم در ذات خویش متفاوتند.

تفکر ریزومی، فضاها و ارتباطات افقی و چندگانه و همه جانبه را تداعی می‌کند اما تفکر درختی با ارتباطات خطی و عمودی و گوش به فرمان سر و کار دارد. درخت، انتساب است؛ اما ریزوم ارتباط است. شبکه تعاون روستایی به ارتباط، پویایی، درهم تنیدگی فضایی مکانی، ایجاد اتصال و پیوستن به شبکه های ارتباطی هوشمند، غیرمتمرکز، سیال و مبتنی بر خلاقیت در فضای مجازی بازارها نیاز دارد.

بازمهندسی ساختاری با رویکرد ریزوماتیک به کمک طراحی الگوریتم های کارآمد مدیریتی، شرایط و قابلیت پاسخگویی شبکه تعاونی ها را نسبت به نیازهای متنوع امروزین جامعه کشاورزی و روستایی ارتقا می بخشد. رویکرد ریزوماتیک بامجازی سازیو بی‌مکانی همراه است و جهان زیست امروزین بخش کشاورزی که با جهان ارتباطات در زنجیره های ارزش (ملی-بین المللی) و دنیای شبکه ای عجین شده و جهان اینترنت که با فشرده کردن زمان و مکان تاریخی و کنار هم قرار دادن آگاهی های گوناگون، به کمک اقتصاد دانش بنیان، شبکه ای درهم تنیده از اطلاعات ایجاد کرده‌است، ترسیم کننده فضای پویا و سرزنده ریزومی است.

در گذشته، تدوین اساسنامه سازمان مرکزی با ساختار سلسله مراتبی درختی و فرض « نگره مارشالی صرفه های تجمیع» بر این بود که می توان با هم جواری جغرافیایی، دسترسی اتحادیه ها به یکدیگر، بازاریابی و برگزاری بازارهای مشترک، رسوخ در بازارهای هدف را تسهیل نموده و موقعیت جغرافیایی اتحادیه ها، سرعت انتشار دانش و اشتراک گذاری منابع؛ موجب ارتقاء قابلیت های هر یک از آن ها خواهد بود.

اما تجارب سالیان اخیر نشان داده اتحادیه های استانی به خودی خود از پتانسیل سینرژیک یا هم افزایی در برابر پیش آمدهای غیرمنتظره یا کاهش هزینه های مبادلهای به واسطه ی مجاورت جغرافیایی برخوردار نیستند. این بدان معنی است که محیط جغرافیایی، نتوانسته به واسطه «کارایی جمعی حاصل از عمل مشترک» اعتماد و سرمایه اجتماعی را تقویت نموده و با « تولید فضا» به کارآمدتر شدن ابزارهای دستیابی و اشتراک اطلاعات در حوزه سازمان، فضا و روابط قدرت، بازار و تغییرات تکنولوژی کمک کند.

بنابراین شبکه تعاون روستایی در شهرستانها باید با تحرک بیشتر در فضای بازارهای منطقهای و ناحیه ای از حالت رکود و رخوت خارج شده و ارتباط هم‎افزایی بیشتری با شبکه تعاون روستایی استانی و منطقه ای داشته باشند. شبکه های منطقه ای تعاونیها باید با درک عمیقتر نسبت به مازاد تولیدهای فصلی (بیش بودها) و کمبودها، پیشاپیش به فکر خروج محصولات مازاد از حوزه تحت مدیریت خود به بازارهای منطقهای بوده است.

بدیهی است این رابطه درون شبکه ای "با ساختار سلسله مراتبی دهه چهل"، اگرچه در دهه 50 و 60 خورشیدی منشاء اثر بوده لیکن با تکامل بازارها و پیچیده شدن محیط تولیدی و مناسبات تکنیکی و حقوقی در بخش کشاورزی کارآمدی خود را از دست داده است.

مدل ریزومی دلوز می تواند به عنوان یک مدل پربارور و مثمر ثمر برای نوآوری و خلاقیت در شبکه تعاون روستایی ایران استفاده شود زیرا این مدل بر تمامی فعالیت های خلاقانه و نواندیشانه که همواره حالت انعطاف پذیر و سیال دارند تأکید دارد و ضرورتاً از کنترل های هدفمند، متمرکز، سلسله مراتبی هیرارشی و ساختارگرا گریزان می باشد.

لذا زمان آن رسیده تا با اتخاذ تصمیمات ساختاری ـ نهادی جدید علاوه بر اتحادیه های موجود استانی شامل؛ اتحادیه های تعاون روستایی، اتحادیه تعاونی تولید و اتحادیه نظارت کشاورزی، دو اتحادیه جدید به نام «اتحادیه اعتباری» و «اتحادیه بازاریابی» به منظور کمک در انجام فعالیت های اعتباری و بازاریابی شرکت های تعاونی تشکیل گردد. به شکلی که با ایجاد اتحادیه های جدید تخصصی استانی، وظایف اعتباری و بازاریابی شبکه تعاونی ها، که در حال حاضر توسط برخی از اتحادیه ها به صورتی بسیار محدود انجام می‏شود، به اتحادیه های جدید مزبور واگذار شده و نقش اتحادیه استانی، منحصرا، ایجاد هماهنگی، نظارت و آموزش پرسنل و مدیران شرکت ها گردد.

تغییر کارکرد اتحادیه های شهرستانی و استانی از حالت هرمی، سلسله مراتبی و انتزاعی حاضر به زنجیره ای و ریزوماتیک درچهارچوب قانون و رفع مغایرت های قانونی، با تاکید بر حذف لایه های غیرقانونی و غیرضروری نظیر اتحادیه های شهرستانی و اتحادیه های استانی و تعریف دو حوزه صف و ستاد در شبکه، یقینا به اصلاح ساختار و چابک سازی شبکه و تعیین تكلیف تعاونی های غیرفعال و راكد (فعال‏سازی –ادغام –انحلال) خواهد انجامید.

وضع فعلی ساختار چهار سطحی شبکه شامل (اتحادیه ملی، اتحادیه های استانی، اتحادیه های شهرستانی و تعاونی ها) که میراث تاریخی به ارث رسیده است با درک تحولات امروزین محیطی، نیازمند بازنگری ساختاری-کارکردی است. این ساختار با ساختار پیش بینی شده شبکه در قانون نیز در تعارض آشکار است.

این در حالی است که بر اساس قانون می بایستی به ساختار سه سطحی شبکه شامل شامل (اتحادیه های ملی، اتحادیه های منطقه ای و تعاونی های روستایی) می رسیدیم. بنابراین باید بپذیریم که در اصلاح کارکردها و ساختار شبکه عقب افتادگی یا "تاخر فاز" داریم.

در زمینه سایر ساختارها هم ایضا، مثلا نیمرخ نظام نظارتی تعاونی ها و اتحادیه ها در قانون عبارتست از سه سطح (اتحادیه ملی نظارت و هماهنگی، اتحادیه نظارت و هماهنگی منطقه ای و تعاونی های روستایی) که متاسفانه به صورت نیم بند در سطح اول متوقف شده ایم و در سطح دوم نیز تشکیلاتی به طور ناقص راه اندازی شده است.

در قانون پیش بینی شده، ضروری است تا در کنار اتحادیه ملی روستایی و کشاورزی کشور (بند 1 ماده 134)، اتحادیه های منطقه ای تعاونی های بازرگانی تشکیل شود که تاکنون این مهم انجام نشده است.

ضرورت امروزین دیگر، تشکیل اتحادیه های تخصصی است که روند تشکیل آنها به کندی پیش رفته است، مآلا باید گفت که ساختارهای ما در شبکه اشکالات ساختاری عدیده ای دارد. چنانکه در شرایط حاضر کشور دارای (307) اتحادیه تعاونی روستایی شهرستان، (31) اتحادیه تعاون روستایی استان، (117) اتحادیه کشاورزی استانی، (47) اتحادیه تعاونی تولید شهرستان، (25) اتحادیه تعاونی تولید استان و (10) اتحادیه های ملی است. چنین ساختاری در دنیا منحصر بفرد بوده و نشان از نوعی بی نظمی و آنارشی در بیش از 600 اتحادیه و کارکردهای پرهزینه این نهادها دارد.

پرداختن مداوم به سیاست استحاله و دگردیسی تدریجی اتحادیه های روستایی و کشاورزی، شهرستانی و استانی به اتحادیه های منطقه ای و ادغام آنها در یکدیگر (مواد 60 و 61 قانون)، در راستای اتخاذ "راهبرد شبكه منطقه ای ریزوم وار" كه رشد و توسعه هماهنگ را از طریق روابط مكمل و پیوندهای سازمان یافته روستایی – شهری در سطح مناطق مختلف کشور توصیه می‏كند، نیاز به گرایش به سمت رویکر ریزوماتیک در گروی ارتقای تدریجی، بازمهندسی و پایداری شبکه تعاون روستایی کشور دارند.

امروزه در شبکه های تعاونی روستایی مدرن، از ریزوم به مثابه یک استراتژی فضایی بهره می گیرند تا الگوهای تولیدی-توزیعی و هم افزایی جدیدی را در رابطه میان دانش و فضا به ذی نفعان شبکه معرفی کنند. بهره گیری از سیستم فضایی ریزوماتیک در شبکه تعاون روستایی کشور می تواند به مثابه محیطی برای خلق و آفرینش امکانات و ظرفیت های فراوانی در رابطه با تغییر نهادی و ایجاد نهادهای جدید بواسطه طراحی ریزوماتیک فراهم آورد.

"شبکه تعاون روستایی ریزوم وار" برخلاف شبکه سلسله مراتبی درختی امروزین، به طور نامحدود گسترش می یابد و قادر است فعل "بودن" را به چالش گرفته و «شدن» را به نمایش بگذارد. حتی این رویکرد را می‌توان نمادی از "دسانترالیسم" در عصر شبکه های مجازی دانست و اینگونه آن را با کاربرد "فین تک ها، تفکر بلاکچینی، حضور استارتاپ ها و هوشمندسازی تجاری" در عرصه شبکه تعاون روستایی ایران قابل پیوند نمود.

دکتر حسین شیرزاد، دکترای توسعه کشاورزی

------------------------------------

به شبکه های اجتماعی ما بپیوندید:

کانال تلگرام: http://www.t.me/kajpress00

پیج اینستاگرام: https://www.instagram.com/kajpressnews