بررسی پژوهش‌های تطبیقی کشاورزی قراردادی و تاثیر آن در تامین زنجیره تامین
کشاورزی آینده جهان (کاج)، مسئله زنجیره تامین به ویژه در دوران تحریم که با شیوع ویروس کرونا نیز همزمان شده یکی از مهم ترین دل مشغولی های مسولان کشور است. کاربرد شیوه های جدید در بخش کشاورزی برای تامین نیاز کمپانی های تولیدی و در نهایت نیازهای غذایی مردم مدتی است در کشاورزی اروپا و آمریکا با شیوه های نوین قراردادی بین این شرکت‌های صنایع غذایی و تبدیلی و تولید کنندگان یا کشاورزان رواج یافته که منشاء اثر مثبتی برای هر دو طرف تولید کننده و خریدار و در نتیجه اقتصاد کشاورزی گردیده است. متن زیر که برگرفته از سخنرانی مبسوط دکتر حسین شیرزاد معاون وزیر جهاد کشاورزی است به موضوع کشاورزی قراردادی و تاثیر آن در زنجیره تامین پرداخته شده که توسط کشاورزی آینده جهان (کاج) پس از تلخیص منتشر می گردد.
" در یک پژوهشی پاتولوژیک یا آسیب شناسانه درسال ۲۰۱۷ ، در خصوص زنجیره تامین گندم دوروم برای کارخانجات تولید پاستا در ایتالیا به این نتیجه رسیدند که کشاورزی قراردادی به کشاورزان ایتالیایی کمک کرده تا با همکاری کارخانجات مواد غذایی ، بهتر و سریع‌تر تقاضاهای نهفته بازار را متوجه شده و به مزیت رقابتی دست یابند"
دکتر حسین شیرزاد معاون وزیر جهاد کشاورزی و مدیرعامل و رئیس هیات مدیره سازمان مرکزی تعاون روستایی ایران در تحلیل نظری کشاورزی قراردادی و تاثیر آن بر بهینه‌سازی زنجیره تامین گفت: طی پژوهشی پاتولوژیک یا آسیب شناسانه که درسال ۲۰۱۷ ، در خصوص زنجیره تامین گندم دوروم برای کارخانجات تولید پاستا انجام داده‌اند ، به این نتیجه رسیدند که کشاورزی قراردادی به زارعین ایتالیایی کمک کرده است تا با همکاری با تجار و همچنین کارخانجات مواد غذایی ، بتوانند بهتر و سریع‌تر تقاضاهای نهفته بازار را متوجه شوند و از این طریق به مزیت رقابتی دست یابند که برای طرفین قرارداد سود متقابل به بار می‌آورد. نتایج این تحقیقات موید آن بود که درآمد مزارع یکپارچه و بزرگ به نسبت قابل توجهی بیش‌تر از مزارع خرد و کوچک است. با اینکه صنایع کشاورزی طرف قرارداد به هر دو نوع زارع ( صاحبین قطعات یکپارچه و مالکین اراضی خرد ) خدمات مشابهی در طول کاشت، داشت و برداشت ارائه می‌دادند (مانند اعتبار، مشاوره فنی، خرید با قیمت تضمینی، بیمه)، ولی مالکین اراضی خرد اغلب صاحبان صنایع طرف قرارداد را در اجرای تعهدات خود ناامید می‌کردند .چرا که آنان نمی‌توانستند حجم محصول مورد تعهد خود را تامین نمایند. بنابراین بسیاری از صاحبان صنایع ترجیح می‌دهند که با مالکین اراضی با اندازه بزرگ یا متوسط قرارداد ببندند و این امر باعث به حاشیه کشیدن کشاورزان خرده پا می‌شد و متاسفانه مداخلات حمایت دولتی نیز در تشویق کشاورزان خرده پا به کشاورزی قراردادی بی اثر بوده است. نتایج مطالعه حاکی از آن است که بین میزان وابستگی مزارع به یارانه و تولید بازار مدار رابطه معکوس وجود دارد. یعنی هرچقدر زارع کمتر یارانه بگیرد، تولیداتش بهتر و بازار مدارتر خواهد بود.
"مزایایی که یک قراردادمناسب برای کشاورزان به همراه دارد حاشیه سود عادلانه، ضمانت بازار و بازگشت سرمایه، حفاظت در برابر نوسان قیمت محصولات، افزایش فرصت‌های بازاری و شغلی است."
وی افزود: بر اساس این پژوهش ، آموزش کشاورزان در زمینه بازاریابی تا اندازه‌ای میتواند مشارکت آنان را در کشاورزی قراردادی افزایش دهد ولی سن و جنسیت تاثیر چندانی ندارد. همچنین، منفعت‌های آشکار تبیین و بندهای قرارداد مربوط به تولید می‌بایست ساده‌سازی شود تا زارعین دچار پیچیدگی‌های حقوقی آن نشوند. تجارب شرکت ”سبزیجات تجاری اوکاف با مدیریت اریش لوهن در آلمان” که این شرکت میوه و سبزیجات تازه یا منجمدی را به بازار ارائه می‌داد مبین آن است که کشاورزی قراردادی صرفاً از طریق عقد قرارداد با کشاورزان خاصی موفق است که استانداردهای مربوط به ISO 9001: 2000 را رعایت می‌کردند. هدف این شرکت تولید محصولات ارگانیکی است که با رعایت قوانین مرتبط از مرحله کاشت، تولید می‌شوند.
این شرکت برای زارعین، ماشین‌های کاشت، داشت، برداشت، سورت و بسته بندی را تهیه می‌کند. در طول فصل تولید، به کشاورزان خدمات مشاوره‌ای و فنی ارائه می‌دهد و در عین حال بر رعایت کلیه استانداردهای تولید ارگانیک در تمام مراحل نظارت دارد. محصولات اصلی این شرکت شامل، هویج، لبو، زردک، کرفس، گل کلم، رازیانه، لوبیا سبز و سیب زمینی است و بازار هدف این محصولات اغلب صاحبان صنایع تولید غذا برای گروه‌های خاص مانند غذای کودک، تولید آبمیوه و کنسرو در سراسر اروپا می‌باشد.اغلب این مشتریان پیش از عقد قرارداد، نمونه محصولات تولیدی را به دقت از نظر کیفی بررسی می‌نمایند و سپس قرارداد می‌بندند.
"یکی از اصلی‌ترین کارکردهای کشاورزی قراردادی ، حفاظت از منافع طرفین قرارداد در مقابل نوسان قیمت محصولات است."
شرکت اریک لوهان در حال حاضر شرکت مادر تخصصی است که از یک سو منافع کشاورزان را از طریق راهنمایی و سوق دادن آنها به تولید بر اساس دستورالعمل شماره ۲۰۰۷/۸۳۴ جامعه اقتصادی اروپا، تامین می‌کند و از سوی دیگر توقع مشتریان بازارهای بین‌المللی را در خصوص تولید با رعایت استانداردهای زیست محیطی، تضمین کنترل کیفیت محصولات از طریق اجرای نظام ردیابی و کنترل نقاط بحرانی برآورده می‌سازد. این سیستم کنترل کیفی پیوسته و جامع نه تنها شامل کشاورزی قراردادی می‌شود، بلکه درطی تولید محصولات منجمد و همچنین در کل زنجیره لجستیک منجمله حمل و نقل اعمال می‌گردد.
مدیرعامل سازمان مرکزی تعاون روستایی ادامه داد، پژوهش‌های انجام گرفته توسط هیات بازاریابی محصولات کشاورزی بوتساوانا (BAMB) ، کشاورزی قراردادی، در زمان فصل برداشت برنج که قیمت محصول افت پیدا می‌کند، باعث تضمین صد درصدی درآمد کشاورزانی می‌شود که با عقد قراداد نسبت به تولید برنج اقدام نموده‌اند. در نتیجه کشاورزان، فرصت پیدا می‌کنند تا برای کشت‌های آینده خود بودجه و برنامه‌ریزی لازم را پیش‌بینی کنند.
"تجارب تعاونی‌های تولید کشاورزی و روستایی در ایران طی سالهای ۱۳۹۷-۹۸ نشان داده که کشاورزی قراردادی در بطن خود حاوی ناسازه‌های منفعتی و نابرابری‌های حقوقی طرفینی است که باید به حل آن مطابق با عرف و قانون همت گماشت"
رئیس هیات مدیره سازمان مرکزی تعاون روستایی گفت: تجارب تعاونی‌های تولید کشاورزی و روستایی در ایران طی سالهای ۱۳۹۷-۹۸ نشان داده که کشاورزی قراردادی در بطن خود حاوی ناسازه‌های منفعتی و نابرابری‌های حقوقی طرفینی است که باید به حل آن مطابق با عرف و قانون همت گماشت. در ادبیات متعارف کشاورزی قراردادی به شیوه‌ای از تولید محصولات کشاورزی اطلاق می‌گردد که بر اساس توافق فی مابین دو گروه شکل می‌گیرد. این دو گروه ( یا طرفین توافق ) کاملاً از نظر اقتصادی با یکدیگر نابرابر هستند. یک سوی این قرارداد، شرکت‌های تجاری، نهادها و ارگانهای دولتی یا تجار بخش خصوصی و طرف دیگر کشاورزان خرده‌پا می‌باشند. یکی از اصلی‌ترین کارکردهای کشاورزی قراردادی ، حفاظت از منافع طرفین قرارداد در مقابل نوسان قیمت محصولات است.
"مزایایی که یک قراردادمناسب برای کشاورزان به همراه دارد حاشیه سود عادلانه، ضمانت بازار و بازگشت سرمایه، حفاظت در برابر نوسان قیمت محصولات، افزایش فرصت‌های بازاری و شغلی و مهمترین مزایایی که یک قرارداد مشارکت مدنی مناسب برای شرکت‌های تجاری به عنوان یکی طرفین کشاورزی قراردادی به همراه دارد امکان انجام تعهدات بلند مدت، حفاظت در برابر نوسان قیمت محصولات در بازار و افزایش میزان مقبولیت و حسن نیت بازرگانی و تجاری یک شرکت می‌باشد."
اصلی‌ترین مزایایی که یک قراردادمناسب برای کشاورزان به همراه دارد حاشیه سود عادلانه، ضمانت بازار و بازگشت سرمایه، حفاظت در برابر نوسان قیمت محصولات، افزایش فرصت‌های بازاری و شغلی و مهمترین مزایایی که یک قرارداد مشارکت مدنی مناسب برای شرکت‌های تجاری به عنوان یکی طرفین کشاورزی قراردادی به همراه دارد امکان انجام تعهدات بلند مدت، حفاظت در برابر نوسان قیمت محصولات در بازار و افزایش میزان مقبولیت و حسن نیت بازرگانی و تجاری یک شرکت می‌باشد. البته حضور بانک‌های تخصصی مانند بانک کشاورزی نیز باید در فراگرد فاینانس یا تامین مالی این قراردادها فراموش نگردد.
دکتر حسین شیرزاد در پایان گفت: باید راه‌حلی پیدا کنیم که متضمن بهره‌گرفتن از مدلی باشد که در شرایط تحریم‌های شدید و جنگ اقتصادی تاب‌آوری سیستم کشاورزی کشور را بالا برده و سازگار با اکوسیستم کسب و کار کشاورزی مملکت باشد.
