ابهام در کشتار میانکاله

با گذشت نزدیک به سه هفته از تلفات انواع پرندگان وحشی مهاجر از جمله فلامینگوها در تالاب بین المللی میانکاله، هنوز نظر متقن و قابل قبولی در مورد این رخداد نگران کننده محیط زیستی به وضوح و قطعیت اعلام نشده و حوادث گوناگون اجتماعی و سیاسی، این بحث قابل ملاحظه محیط زیستی را در سایه قرار داد. گرچه سازمان دامپزشکی اولین نهادی بود که به واسطه نگرانی شدید از احتمال بروز و ظهور بیماری خطرناک آنفلوآنزا که آن را «بیماری قرن» نامید وارد میدان شد، در مورد تلفات رو به گسترش پرندگان مهاجر از انواع مختلف آن اظهار نظر علمی کرد و تشخیص داد این مرگ و میر که به حدود 12 هزار مورد رسیده، ناشی از آنفلوانزا نیست بلکه منبعث از میکروب بوتولیسم است که نوعی بیماری کشنده، شامل دو باکتری کلوستریدیوم و برتولینیوم می باشد و می تواند از راکد بودن آب یا ریشه پوسیده گیاهان به وجود آید.

اولین بار، مردم در سوم بهمن ماه به یگان حفاظت محیط زیست خبر از تلفات می دهند و این یگان در گشت زنی خود متوجه گستردگی مرگ و میر می شود که روزانه افزایش نیز می یابد. در پی آن، کارشناسان زیست محیطی و دامپزشکی استان به تالاب می روند و اولین خبر در 6 بهمن ماه از سوی رسانه های محلی و سپس ملی و بین المللی انعکاس گسترده می یابد.

در 12 بهمن ماه، شهاب الدین منتظمی مدیرکل دفتر حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست در گفتگو با خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) اعلام می کند که «تاکنون 12 هزار پرنده در میانکاله تلف شده اند» و اضافه می کند: «دلیل مرگ پرندگان در این تالاب بین المللی هنوز به طور دقیق مشخص نشده است.» گرچه در همان زمان رئیس سازمان دامپزشکی علت مرگ گسترده پرندگان را بوتولیسم اعلام کرد، بر کلمه «احتمال» تاکید کرد و یادآور شد: احتمال می رود راکد بودن آب این بخش از میانکاله و وجود درختان پوسیده زمینه فعالیت این بیماری که میکروبی کشنده، بی هوازی و فلج کننده است را فراهم کند.

این اظهار نظر، مبنای سایر اظهارات علمی و تخصصی شد و غالبا، به خصوص محیط زیستی ها از این چارچوب خارج نشدند اما به صراحت نیز این نظریه را نپذیرفتند و از بررسی های بیشتر سخن گفتند. مدیرکل حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست این احتمال را رد نکرد و گفت: تعداد زیادی پرنده مهاجر «کنار آبزی» در نقاط کم عمقی تلف شده‌اند که احتمال کاهش اکسیژن در آن مناطق وجود دارد، بنابراین حتی می‌توان گفت که وارد نشدن آب به بالادست تالاب می‌تواند شرایط بی‌هوازی را ایجاد و سبب تولید «بوتولیسم» شود. وی یادآور شد: مرگ تعداد زیادی پرنده بر اثر سم بوتولیسم موضوع نادری است که نیاز به بررسی‌های بیشتر در ارتباط با علت تولید آن دارد.

ایشان درخصوص بررسی شائبه‌های دیگر از جمله ورود سم به ‌آب یا استفاده از طعمه‌های آلوده توسط شکارچیان گفت: باید بپذیریم که اگر سموم کشاورزی، صنعتی و … به‌طور مستقیم به آب وارد شده بود، سایر آبزیان از جمله ماهیان نیز باید تلف می‌شدند درحالی‌که جمعیت زیاد تلف‌شدگان در میانکاله پرندگان «کنار آبزی» هستند.

منتظمی در ارتباط با دیگر عوامل مطرح نیز گفت: سایر عواملی که در ارتباط با بحث تلف شدن پرندگان در میانکاله مطرح می‌شود پس از مدیریت بحران در منطقه بررسی خواهد شد.

دکتر اسکندر امیدنیا معاون سازمان محیط زیست کشور در گفتگوی تلفنی با خبرنگار ایران درساری روز چهارشنبه 16 بهمن ماه از روند کاهشی تلفات پس از بازدید و دریافت گزارش از یگان حفاظت محیط زیست سخن می گوید و اظهار امیدواری می کند روند تلفات که از سوم بهمن ماه شروع شده است به روزهای پایانی خود رسیده باشد.

معاون سازمان محیط زیست کشور اظهار داشت: از ابتدای شروع تلفات پرندگان وحشی در تالاب میانکاله به دلیل هماهنگی خوبی که در دستگاه های استانی، محیط زیست و دامپزشکی وجود داشت، نیروها به موقع برای پاکسازی، پایش و بررسی علت مرگ و میر وارد منطقه شدند و در کمترین زمان نیز علت تلفات پرندگان مشخص شد.

دکتر امیدنیا افزود: سازمان دامپزشکی و نیروهای این سازمان در داخل استان مازندران نیز نگاه های تخصصی نسبت به فرضیات مختلف برای علل مرگ پرندگان را مطرح کردند و بحث های آسیب شناسی را در زمینه پاتولوژی و ویروس شناسی، انگل شناسی و سموم زیستی انجام دادند تا توانستند با این آزمایشات به علت تلفات که همان بوتولیسم و باکتریایی بودن بود، برسند.

وی خاطرنشان کرد: برای شناسایی و بررسی دقیق تر و به هنگام، برخی دانشگاه ها، آزمایشگاه ها و انستیتو پاستور وارد موضوع شدند که این کار رخداد خوبی در سطح ملی و استانی بود، همه کارشناسان دلسوزانه وارد گود شدند تا بتوانند منشاء باکتریال را مشخص کنند.

در این گفته ها هم، قطعیت تشخیص در میان نیست و از دست یابی به منشا باکتریال توسط مراکز علمی و دانشگاهی و بررسی های دقیق تر سخن می گوید.

در فراز دیگری از این گفتگو، معاون سازمان محیط زیست کشور می گوید: بررسی برای یافتن منشاء مسمومیت و یا همان بیماری باکتریایی بوتولیسم هنوز مشخص نشده و مسایلی که در فضای مجازی و یا اظهارنظرات کارشناسی مطرح می شود به نوعی گمانه زنی و فرضیه سازی است.

دکتر امیدنیا اظهارداشت: تاکنون منشاء مسمومیت در بررسی سازمان دامپزشکی به عنوان متولی اصلی مشخص نشده است و رخداد مهمی چون تلفات پرندگان وحشی در گستردگی تالاب بین المللی میانکاله با وسعت حدود ۵۰ هزار هکتار که در قالب نمونه گیری زیادی نیاز است، زمان بر بوده و دستگاه های مرتبط نیز در تلاشند تا بستر و منشاء آن را مشخص کنند.

رقص مرگ فلامینگوها در تالاب میانکاله

لاشه های این کشتار 12 هزار فقره ای آشکار ساخت اکثر تلفات، متوجه فلامینگوهای مهاجر بوده است که در سطحی گسترده و در وسعت بین 20 تا 50 هزار هکتاری در آب های حاشیه ای تالاب جمع آوری و با توجه به این موضوع که ممکن است همین لاشه ها خوراک سایر حیوانات، حتی پرندگان دیگر شود و اگر نوعی بیماری غیر از سموم بوتولیسم علت تلفات باشد به سرعت و در نقاط دیگر استان حتی واحدهای صنعتی پرورش طیور شیوع یابد جمع آوری و لامحاله امحا شدند. با این وجود مدیرکل محیط زیست مازندران با رد فرضیه تلفات در اثر بیماری فصلی آنفلوانزا و حتی نیوکاسل با آزمایش‌های انجام‌شده از بررسی تمامی‌ گزینه‌های احتمالی تا مشخص شدن علت تلفات پرندگان سخن می‌گوید.

به نوشته‌ خبرگزاری‌های داخلی، محیط زیست به همراه دامپزشکی مازندران مسمومیت ناشی از جلبک و پلانکتون‌ها را به عنوان یکی از گزینه های احتمالی که در مرگ پرندگان وحشی تالاب میانکاله نقش داشته، دنبال می‌کنند. اما مسئولان در کنار بررسی این گزینه، احتمال دست داشتن صیادان و شکارچیان غیرمجاز و "تالاب‌خوار" را هم منتفی نمی‌دانند.

حسینعلی ابراهیمی کارنامی به احتمال مسموم کردن آب از سوی برخی شکارچیان و صیادان غیرمجاز اشاره می‌‌کند و می‌گوید: «اگر سرنخی مبنی بر دست داشتن شکارچیان غیرمجاز در این ارتباط وجود داشته باشد، قطعا ما این پرونده را در اختیار دستگاه قضایی قرار می دهیم تا با متخلفان برخورد قانونی شود.»

همچنین کیومرث کلانتری معاون محیط زیست طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست ایران می گوید: «علت تلفات سنگین پرندگان هنوز دقیقا مشخص نیست»، گرچه ایشان هم به وجود سم بوتولیسم به عنوان یک عامل مسموم کننده اشاره می کند.

کیومرث کلانتری توضیح داد: سازمان دامپزشکی، مرجع اصلی تعیین علت مرگ و میر پرندگان است و این سازمان رسما به ما اعلام کرده است مسایلی مانند بیماری های واگیردار از جمله آنفلوآنزا و ویروس های مختلف، عامل کشتار نیست.

هنوز جعبه سیاه کشتار پرندگان تالاب میانکاله رمزگشایی نشده است

به رغم تمامی اظهار نظرهای رسمی از سوی مقامات مسئول و موظف، هنوز جعبه سیاه این کشتار یا تلفات بی سابقه رمزگشایی نشده است. مسمومیت بوتولیسم اسم رمز این عملیات است که همگی از یک گزینه احتمالی از آن یاد می کنند. اگر این سم کشنده ناشی از پوسیدگی گیاه ها و ریشه درختان یا ماندگی آب میانکاله، عامل کشتار پرندگان است، چرا سال گذشته این اتفاق نیفتاد؟ چرا در این سطح گسترده، مرگ فلامینگوها، چنگرها و گیلانشاه های مهاجر آن هم در این مقطع زمانی رخ داده است؟ اینکه گفته شد بروز و ظهور و اثرگذاری این سم در فصل گرم است و نه سرد، چقدر درست است؟ راکد بودن آب تالاب میانکاله که یکی دو سال است در اثر بارندگی های اخیر آبگیری شده است تا چه حدی می تواند منشا ایجاد سم بوتولیسم باشد؟ نقش شکارچیان غیر مجاز و قاچاق گوشت پرندگان این تالاب که از دیرباز برای خود حق و حقوقی فراتر از یک شکار متعارف قایل بوده اند چیست؟ نقش زمین خواران تالاب خوار که از خشک و متروک بودن تالاب بهتر از رونق و سرزندگی آن سود می برند، چیست؟ چرا استاندار مازندران وارد موضوع می شود و از سازمان هایی که موضوع را جمع و جور یا رتق و فتق کرده اند بیش از حد متعارف سپاسگزاری و قدردانی می کند؟ نزدیک ترین سرریز آب کارخانجات صنعتی در منطقه به تالاب در کجا قرار دارد؟ آیا استاندار که موضوع را ختم به خیر می داند دستوری مبنی بر بررسی سرریز یا نفوذ احتمالی آب کارخانجات صنعتی یا فاضلاب شهری به میانکاله، برای اطمینان خاطر بیشتر و جلوگیری از احتمال وقوع مجدد این فاجعه زیست محیطی نمی دهد؟ چرا محیط زیست استان مازنداران که توپ تشخیص سم بوتولیسم را به زمین دامپزشکی شوت می کند نمی گوید آخرین نمونه برداری از آب تالاب و یا بررسی های متداول را کی و چگونه انجام داده است؟ و در نهایت، چرا نهادهای نظارتی، بازرسی و قضایی از منظری متفاوت وارد این موضوع نشده اند؟ پس باید گفت حکایت کشتار بی سابقه میانکاله هنوز مبهم است و باید از ابهام خارج شود. متهم کردن خود تالاب بهترین سناریو است، زیرا فعلا زبان ندارد، همه هم تبرئه می شوند، تالابی که پس از سال ها، امسال اقدام به تولید سم بوتولیسم می کند باید محکوم شود. در نهایت همه ترجیح می دهند بیش از این تهمتی به کسی، کارخانه ای، سیستم دفع فاضلاب یاحتی شکارچیان غیرمجاز وارد نکنند، اما احتمال دارد که تالاب خاموش، خود از زبان نهادهای محیط زیستی مردم نهاد، در آینده ای نه چندان دور به سخن آید و حکایت ماجرای این کشتار 12 هزار قطعه ای را برای نسل های آینده روایت کند.

با تالاب بین المللی میانکاله بیشتر آشنا شویم

میانکاله شبه جزیره‌ای واقع در منتهی‌الیهِ جنوب شرقی دریای مازندران، در دوازده کیلومتری شمال شهر بهشهر است.

مساحت آن بیش از 68 هزار هکتار و ارتفاع آن بین ۱۵ تا ۲۸متر کمتر از سطح دریای آزاد است. میانکاله از سال ۱۳۴۸ به عنوان «منطقه حفاظت‌شده» تعیین شد و هم‌اکنون با عناوین پناهگاه حیات وحش، تالاب بین‌المللی و ذخیره‌گاه طبیعی زیست‌کره، تحت حفاظت محیط زیست قرار دارد.

منطقه حفاظت شده میانکاله

در سال ۱۳۵۴ میانکاله، خلیج گرگان و تالاب‌های اطراف آن به عنوان یکی از نخستین تالاب‌های بین‌المللی در کنوانسیون رامسر به ثبت رسید و در همان سال درجه حفاظتی آن به «پناهگاه حیات وحش» ارتقاء داده شد و یک سال بعد نیز یونسکو آن را به عنوان «ذخیره‌گاه طبیعی زیست‌کره» اعلام کرد.

ارزش زیست‌محیطی این منطقه بیشتر به دلیل حضور حدود ۲۰۰ گونه پرنده است. اغلب آن‌ها از پرندگان مهاجر هستند که برای زمستان‌گذرانی به میانکاله می‌آیند. البته به علت وجود پوشش‌های درختچه‌ای و امنیت کافی، محل زیست دائمی قرقاول خزری و دراج نیز می‌باشد.

از آنجایی که احداث خدمات در این منطقه می‌تواند به محیط زیست این زیستگاه آسیب وارد کند، مکان‌های انتخاب شده برای خدمات اکوتوریستی باید طبق مطالعاتی باشد که بتواند با کاهش هزینه‌های احداث (مانند نزدیکی به راه‌های دسترسی و خدمات آب و برق) و نیز با کاهش آسیب‌پذیری محیط زیست (در محل گونه‌هایی با کمترین خطر آسیب‌پذیری بر اساس لیست قرمز) منطبق شود. توسعه تسهیلات اکوتوریستی در نقاطی باید صورت گیرد که مطابق با دید کارشناسی بوده و از لحاظ هزینه – فایده اقتصادی و مطابق ملاحظات زیست‌محیطی باشد.

این تالاب بین‌المللی در سوی باختر آشوراده قرار دارد و اولین تالاب بین‌المللی ثبت شده در فهرست تالاب‌های کنوانسیون رامسر است. در این تالاب که ۱۰۰ هزار هکتار مساحت دارد ۴۰ گونه پرنده زندگی می‌کنند. زمین‌های آن مجموعه‌ای از شنزارهای ساحلی، زمین‌های باتلاقی، آبگیرها، مرداب جنگلی با پوشش درختچه‌های گز، جنگل انارستان، بوته‌های تمشک و زمین‌های پست و گره افتاده هستند.

کشاورزی آینده جهان(کاج)

گردآوری- تهیه و تنظیم: سیاوش انصاری